ماه رمضان ماه تجلی است/ تنزل هویت ذات در شب قدر

به گزارش ایکنا، سومین نشست از سلسله نشست‌های فکرت ویژه ماه مبارک رمضان با عنوان «ماه مبارک رمضان و سلوک عرفانی» شب گذشته بیست و یکم فروردین‌ماه با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین میثم زنجیرزن حسینی برگزار شد که گزیده مطالب این جلسه را در ادامه می‌خوانید؛

اهل معرفت در بحث عقل عملی، سلوک عملی را مطرح کردند که شامل چهار مرحله تجلی، تخلی، تحلی و فنا است. در مرحله تجلی سالک الی الله آنچه در شریعت محمدیه تشریع شده است را نصب العین خودش قرار می‌دهد و به احکام رساله عمل می‌کند. بعد از مرتبه تجلی، مرتبه تخلی از رذائل است و سالک باید وجودش را از رذائل اخلاقی خالی کند. بعد از تخلی نوبت تحلی به معنای حلیت و زینت‌بخشی است و سالک باید وجود خودش را مزین به فضائل کند. در نهایت سالک به مرتبه فنا می‌رسد. فنا سه مرتبه دارد؛ فنای فعلی، فنای صفاتی و فنای ذاتی که همان بحث توحید فعلی، توحید صفاتی و توحید ذاتی است. این یک نگاه است که جناب ملاصدرا در الشواهد الربوبیه مطرح کرده است.

بعضی از آقایان این سبق و لحوق و تقدم مراتب را طور دیگری مطرح کردند و گفتند اول نوبت تخلی است، بعد تحلی و سپس تجلی. منظورشان از تجلی این است که حضرت سبحان در وجود سالک تجلی پیدا کند و تجلی به معنای اتیان احکام شرعی مورد نظر آنها نیست بلکه سالک مظهر اسما و صفات الهی می‌شود. بنابراین در سلوک عملی سالک باید سه قدم را طی کند؛ قدم اول تخلی از رذائل، قدم دوم تحلی به فضائل و قدم سوم تجلی.

رجب ماه تخلی و شعبان ماه تحلی

با ذکر این مقدمه می‌خواهم وارد اصل بحث شوم که رابطه ماه رمضان با سلوک عملی است. اگر دقت کنیم این سه قدمی که اهل معرفت معرفی کردند می‌تواند با سه ماه رجب شعبان و رمضان منطبق باشد. ماه رجب به گونه‌ای است که سالک باید قدم اول را طی کند چراکه ماه رجب چنانکه از وجه تسمیه آن پیدا است نهری در بهشت است که بهشتیان خود را در آن شست‌وشو می‌دهند. اهم اذکار در این ماه ذکر استغفار است. بنابراین گویی ماه رجب ماه تخلی از رذائل است و انسان می‌بایست خود را از پلشتی‌ها تخلیه کند تا مقدمه ورود به ماه رمضان را فراهم کند. از این جهت در روایات وارد شده است اگر کسی ماه رجب را درک نکند ماه رمضان را درک نمی‌کند چون درک ماه رمضان مسبوق به درک ماه رجب است.

ماه شعبان ماه تحلی به فضائل است چنانکه از وجه تسمیه ماه شعبان پیدا است. از پیامبر(ص) درباره معنای شعبان سوال کردند ایشان فرمودند چون شعبه‌های خیر در این ماه پراکنده است. ماهی است که انسان باید در آن خودش را متحلی به فضائل کند و صفات حمیده را در وجود خود تجلی ببخشد. این دو قدم مقدمه می‌شود برای ورود به ماه رمضان که ماه تجلی است.

از وجه تسمیه ماه رمضان این معنا را استنباط می‌کنیم که این ماه، ماه تجلی است؛ چون رمضان از رمض اشتقاق پیدا کرده است. وقتی شمس به نحو مستقیم تابش کند و سایه‌ای از خود باقی نگذارد می‌گویند «رمضت الشمس». پس به تجلی تام شمس رمضان می‌گویند. بنابراین ماه رمضان ماه تجلی است و سالک در ماه رمضان می‌خواهد میزبان را ببیند. وقتی انسان به مهمانی می‌رود اولین توقعی که دارد این است روی میزبان را ببیند. این تجلی از اول ماه رمضان شروع می‌شود و و تا آخر ماه رمضان ادامه دارد خصوصا روزهای فرد ماه رمضان که الطف از روزهای زوج است.

این نکته، نکته مهمی است که بهترین زمانی که خداوند متعال پرده حجاب را برای سالک برمی‌دارد شب‌های نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم است. ممکن است شب قدر یک شخصی شب اول یا شب بیست و هفتم واقع شود ولی الطف ازمنه این است انسان در شب نوزدهم یا بیست و یکم یا بیست و سوم به این موضوع توجه داشته باشد.

تنزل هویت ذات در شب قدر

در سوره قدر هم می‌خوانیم: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ». منظور از «هُ» همان هویت ذات است. بعضی «ه» را به قرآن می‌زنند ولی بعضی می‌گویند منظور از هو، هویت ذات است که تنزل پیدا می‌کند و این تنزل به معنای تجلی است نه تجافی. اگر بگوییم تجافی است یعنی خداوند از مرتبه عالی خالی شده و به مرتبه دانی آمده است ولی تجلی یعنی در عین اینکه در مرتبه عالی است در مرتبه دانی برای سالک الی الله تجلی می‌کند. بنابراین در این آیه شریفه خداوند می‌فرمایند هو را در لیله القدر نازل کردیم. منظور از لیله القدر، باطن انسان کامل است. هویت ذات برای باطن انسان کامل چه زمان مکشوف می‌شود؟ در ظرف شب نوزدهم و بیست و یکم و و بیست و سوم. ما فکر می‌کنیم لیله القدر، خود شب نوزدهم است؛ خیر شب نوزدهم ظرفی است که باطن انسان کامل در آن ظهور و بروز پیدا می‌کند و می‌تواند از تجلیات ذاتیه برخوردار شود.

به هر نسبتی که انسان قرابت وجودی با ولی الله دارد از این تجلی ذاتی برخودار می‌شود. هرچه قرابت به انسان کامل که ولی عصر(عج) است بیشتر باشد، انسان می‌تواند در آینه انسان کامل از تجلیات ذات برخوردار شود. این بستگی به سالک دارد در کدامین شب از شب‌های قدر پرده از جلوی چشمش برداشته شود.

نکته دیگر اینکه آیه شریفه جمله اسمیه است، جمله فعلیه نیست. عرب چیزی را که زمانمند باشد در جمله فعلیه می‌آورد ولی امور غیر زمانمند را جمله اسمیه می‌آورد. پس بحث تجلی ذات در انسان کامل امر زمانمند نیست و در عالم ثبوت همواره حضرت رب العالمین بر باطن انسان کامل افاضه فیض می‌کند، این زمانمندی به حوزه عالم اثبات برمی‌گردد.