از گازرگاه تا سعدیه

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ به مناسبت 2 اردیبهشت روز بزرگداشت سعدی، مهشید معتمد در یادداشتی اختصاصی به بررسی بارگاه و آرامگاه سعدی پرداخته است.

معتمد، دکترای معماری و عضو هیئت علمی موسس آموزش عالی آپادانا است. او فعال عرصه روزنامه‌نگاری، پژوهش و نقد معماری است. از وی تاکنون کتاب‌های «رخدادهای معماری؛ معماری و مخاطبان خلاق» و مجموعه سه جلدی «مظنونین همیشگی» به انتشار رسیده است. همچنین او بنیان‌گذار جامعه منتقدین و نویسندگان معماری است که مسابقه «نقد معماری ایران در سده واپسین» را برگزار کرده است.

در ادامه یادداشت وی را به مناسبت روز بزرگداشت سعدی می خوانیم.

ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید                    هزار سال پس از مرگ او گرَش بویی

معماری آرامگاه‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری خاطره جمعی و نمادین از آن افراد مهم در تاریخ ایفا می‌کند. به همین دلیل است که طراحی مقابر یکی از چالش‌برانگیزترین طرح‌ها در حوزه معماری به شمار می‌رود؛ چه طراح می‌بایست از منش و نگرش فرد مزبور مطلع بوده و شخصیت او را در قالب بنای آرامگاه تصویرسازی کند. این امر درباره شعرای ایرانی نیز صادق است و با بررسی و مطالعه آرامگاه‌های ایشان می‌توان به اهمیت این شخصیت‌ها در طول تاریخ و هم‌چنین دوران معاصر پی برد. یکی از این مجموعه‌های آرامگاهی «سعدیه» واقع در شیراز است که نوشتار پیش رو به توصیف ویژگی‌های آن خواهد پرداخت.

لغت‌نامه دهخدا به نقل از فرهنگ برهان قاطع، نام مکانی که شیخ سعدی در آن‌جا آرمیده را «گازرگاه» نامیده است. محله یا شهرک سعدی یکی از قدیمی‌ترین محلات شیراز و واقع در بخش شمال شرقی این شهر است. در اطراف این محله، باغ‌های دلگشا و طاووسیه، محدوده آب زنگی، کوه بمو، روستای بردج و کوه برآفتاب و چهل مقام قرار دارد. اسناد مستدلی از تاریخچه این محدوده در دست نیست، اما قرارگیری دو قلعه و یک چاه در بلندترین نقطه کوه فهندژ (کهندژ) نشان از سابقه این منطقه در دوران پیش از اسلام دارد.

این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده است که وی در اواخر عمرش را در آن می‌زیسته و بعد در همان‌جا به خاک سپرده شده است. تاریخ دقیقی از ساخت آرامگاه بر فراز قبر سعدی مشخص نشده است اما نخستین بار در دوران حکومت ایلخانی وزیر معروف آباقاخان، شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوانی، مقبره‌ای ساده برای شاعر بزرگ شیرازی بنا می‌کند. البته در سال ۹۸۸ هجری قمری یعقوب ذوالقدر حاکم ایالت فارس این آرامگاه اولیه را بطور کامل تخریب می‌کند. بنا بر گزارش ابن‌بطوطه (که ۵۷ سال پس از درگذشت سعدی نوشته شده و قدیمی‌ترین گزارش موجود از آرامگاه سعدی است) افراد بازدیدکننده از آرامگاه سعدی، جامه خود را در حوضچه‌هایی مرمرین می‌شستند و باور داشتند که این آب شفابخش است.

در سال ۱۱۸۷، در دوران زندیه و به دستور کریم‌خان زند مقبره‌ای دوطبقه بر فراز مزار وی ساخته می‌شود. این آرامگاه در طبقه پایین راهرویی داشت که پلکان طبقه دوم از آن‌جا شروع می‌شد و در دو طرف راهرو دو اتاق کرسی‌دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشته و معجری چوبی دور آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اتاق می‌شد که بعدها شوریده شیرازی (فصیح‌الملک) شاعر نابینای شیرازی در اتاق غربی این قسمت به خاک سپرده شد. طبقه بالای ساختمان نیز مانند طبقه پایین بود، با این تفاوت که روی اتاق شرقی که آرامگاه سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اتاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.

بر اساس روایت محمدتقی بهروزی، در اوایل دوران قاجار یکی از علمای شیراز به دلیل انتساب سعدی به مذهب اهل تسنن، دستور تخریب و شکستن سنگ آرامگاه او را می‌دهد، اما علی‌اکبر قوام شیرازی سنگ قبر را تعویض کرده و شعری از سعدی در مدح رسول اکرم (ص) در کتاب بوستان را با اندکی تغییر بر روی سنگ قبر حکاکی می‌کند. این بنا در سال ۱۳۰۱ توسط فتحعلی‌خان صاحب‌‌دیوان مرمت شد؛ حبیب‌الله‌خان قوام‌الملک شیرازی نیز در سال‌های بعد آرامگاه را مرمت کرده و سرپرستی را برای رسیدگی به امور آن مشخص می‌کند. آخرین تولیت، خادم و کلیددار آرامگاه سعدی قبل از تجدید بنای فعلی، کربلایی سید زین‌العابدین چینی (حسینی نیک) بود و در سال ۱۳۲۱ بر اثر بیماری حصبه از دنیا رفت.

در سال ۱۳۲۴ شعبه انجمن آثار ملی در شیراز با عضویت و دبیری استاد علی سامی تشکیل شد و یکی از برنامه‌های اولیه آن، احیاء مجموعه سعدیه بود. سال ۱۳۲۵ بر اساس مصوبه دولت مقرر شد از فروش قند و شکر آزاد کارخانه قند مرودشت، برای ساختمان آرامگاه سعدی هزینه شود اما اقدامات عملی و جدی از سال ۱۳۲۷ یعنی زمانی که علی‌اصغرخان حکمت، رئیس انجمن آثار ملی کشور و دبیرکل یونسکو در ایران بود و علی سامی نیز به عنوان دبیر انجمن آثار ملی در شیراز فعالیت می‌کرد، آغاز شد.

بنایی که در زمان کریم‌خان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ ه‍.ش برپا بود. در سال ۱۳۲۷ و پس از کسب موافقت اولیه برای احیای مجموعه سعدیه از آندره گدار، مدیر باستان‌شناسی ایران و طراح آرامگاه حافظ، دعوت شد به شیراز بیاید؛ پس از بحث و بررسی‌های گوناگون و بر اساس گزارش انجمن آثار ملی، در سال ۱۳۲۸ قرارداد طراحی آرامگاه سعدی با یک شرکت ساختمانی بسته شد و محسن فروغی و علی صادق به عنوان طراحان سعدیه آغاز به کار کردند.

طرح کلی مقبره که در میان یک باغ وسیع قرار گرفته است، شامل یک تالار ستون‌دار و یک ایوان بلند ال‌شکل است که کار ساخت آن در سال 1331 هجری شمسی به پایان می‌رسد. با ورود از در سعدیه که با شعری از سعدی مزین شده است، محوطه‌ای وسیع با درختان به چشم می‌خورد. پردیس ورودی با الهام از نظام باغ‌های ایرانی طراحی شده است و کوشک (آرامگاه) را در انتهای یک راهرو با درختانی در دو طرف و باغچه‌های گلکاری در میان آن، قرار گرفته است. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالی-جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی-غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شده ‌است. در جلوی رواق نیز حوضی قرار دارد که در آن به نشان گرفتن حاجت، سکه می‌اندازند (اعتقادی کهن و برآمده از دین زرتشت است و چنین روایت می‌شود که با انداختن سکه در آب، به الهه میترا پیشکش می‌دهند و او نیز حاجت را برآورده می‌کند). ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است و معمار آن آندره گدار بوده است.

مقبره سعدی، با اقتباس از کاخ چهل‌ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی، به صورت یک بنای مستطیل شکل با دو ایوان عمود برهم طراحی شده است که گنبدی فیروزه‌ای بر فراز آن قرار گرفته و در ورودی آن مجموعه، هشت ستون سنگی به رنگ قهوه‌ای تعبیه شده است. اصل بنا از بیرون به شکل مکعبی با سنگ سفید تراورتن و کاشی‌کاری مزین است و در داخل اتاق اصلی آرامگاه فضایی هشت ضلعی با سقفی بسیار بلند و دیوارهایی از جنس مرمر است که قبر سعدی در وسط آن قرار گرفته است. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که با کاشی‌کاری معرق قسمت‌هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گشته و به خط ابراهیم بوذری نوشته شده ‌است. متن یک کتیبه دیگر از علی‌اصغرخان حکمت است که در مورد چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داده است. سنگ قبر سعدی همان سنگ قبر نصب شده در دوره علی اکبر خان قوام شیرازی است. سنگ‌های پایه‌های بنا، سیاه‌رنگ بوده و ستون‌ها و جلوی ایوان از سنگ گرانیت قرمز ساخته شده‌ است.

آرامگاه در سمت چپ به رواقی متصل می‌شود که در آن هفت طاق وجود دارد و با کف‌سازی سیاه‌رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی می‌پیوندد. آرامگاه شوریده شیرازی در یک اتاق قرار دارد و کتیبه‌ای بر سر در آن است که شاعر را معرفی می‌کند و شعری از خود شاعر بر کاشی‌های سرمه‌ای روی دیوار نوشته شده ‌است.

در عمق ده متری صحن آرامگاه قناتی وجود دارد که آب این قنات که در زیر زمین جریان داشته و به درون حوض ماهی می‌ریزد. این حوض در سمت چپ آرامگاه واقع شده است و در داخل به شکل هشت ضلعی است. حوض با ۲۸ پله به صحن آرامگاه وصل می‌شود. مشهور است که سعدی نزدیک زاویه خود، حوضچه‌هایی از سنگ مرمر ساخته بوده که آب در آن‌ها جریان داشته ‌است. شستشو در این آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بوده ‌است. بر فراز حوض ماهی، یک نورگیر به شکل هشت‌ضلعی و دو نورگیر چهارضلعی در طرفین آن قرار دارد.

در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۱ آرامگاه سعدی با حضور دکتر محمود حسابی که در آن زمان وزیر فرهنگ بود و علی‌اصغرخان حکمت و تعداد زیادی از شاعران، نویسندگان، بازرگانان و صاحب منصبان افتتاح شد. هم‌زمان با افتتاح سعدیه، در صبح همان روز از مجسمه سعدی که هنرمند برجسته ایرانی، استاد ابوالحسن صدیقی ساخته و در دروازه اصفهان نصب شده بود، پرده‌برداری شد.