چالش‌ها و فرصت‌های رشد سریع فین‌تک اسلامی در نقاط مختلف جهان

به گزارش ایکنا  به نقل Salam Gateway، صنعت فین‌تک اسلامی برای رشد انفجاری در هر دو حوزه اسلامی و غربی آماده است. بنا بر اعلام شرکت Refinitiv  انتظار می‌رود که بازار فین‌تک اسلامی ظرف سه سال به ۴.۹ تریلیون دلار برسد.

این شرکت آمریکایی ـ بریتانیایی که در حوزه بررسی و انتشار داده‌های بازار مالی جهان فعالیت دارد، در گزارش اخیر خود در مورد گسترش حوزه تأمین مالی اسلامی در سال 2021 این ارقام را پیش‌بینی و اعلام کرد: ارائه‌دهندگان فین‌تک اسلامی از جمله عملکردهای برجسته در این بخش در طول سال 2020 بوده‌اند. ارئه‌دهندگان خدمات مالی پس از سال‌ها آزمایش و ایجاد زمینه برای تسهیل عملکرد بازیکنان فین‌تک اسلامی و بانکداری دیجیتال به سرعت حرکت کرده‌اند.

گزارش انجمن اتصال جهانی اسلامی(The Islamic Global Connect Forum) در سال 2022 که مارس 2022 توسط بانک مالزیایی مِی‌بانک(Maybank) منتشر شد، بیان کرد که 89 درصد از پاسخ‌دهندگان به سؤالات این گزارش معتقدند فین‌تک دیجیتالی کردن محصولات مالی اسلامی را تسریع کرده است. آنها همچنین معتقدند فین‌تک آنها را در سطح جهانی قابل دسترس‌تر کرده و تجربه مشتریان را در مورد استفاده از خدمات آنها بهبود بخشیده است.

یک ماه پیش از آن، همین بانک تحقیقاتی را از بین 143 متخصص حوزه تأمین مالی اسلامی در زمینه بانکداری، بیمه، مدیریت دارایی، مالکیت دارایی، سهام خصوصی، مقررات و فین‌تک‌ها انجام داد.

زکریا الانا(Zaakira Allana) مدیر حل و فصل اختلافات مستقر در بیرمنگام در شرکت حقوقی بین‌المللی فیلدفیشر، گفت: رشد فین‌تک اسلامی، با توجه به اینکه تقاضای مصرف‌کننده فین‌تک مالی اسلامی از بانکداری تلفن همراه به وام‌دهی دیجیتال، تجارت و ارزهای دیجیتال سرعت می‌بخشد، مهم است.

الانا تصریح کرد: گسترش فین‌تک بسته به زیرشاخه‌های آن متفاوت است، اما جهت حرکت آن به سمت بازاری گسترده‌تر و فراگیرتر برای مصرف‌کنندگان اسلامی است؛ ذخیره عظیم جهانی که از آن استفاده نشده است.

شاید تعجب‌آور نباشد که کشورهای خاورمیانه و جنوب شرق آسیا با سیستم‌های مالی بین‌المللی رشد یافته از اسلامی‌ترین فین‌تک استفاده می‌کنند.

بر اساس گزارش جهانی فین‌تک اسلامی 2021 که توسط دینار استاندارد و شرکت مالی ساختاریافته دیجیتال مستقر در لندن تهیه شده است، عربستان سعودی، ایران، امارات متحده عربی، مالزی و اندونزی کشورهای پیشرو از نظر حجم معاملات فین‌تک اسلامی در بین کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی(OIC) هستند.

این گزارش تخمین می‌زند که ۲۴۱ فین‌تک اسلامی در سراسر کشورهای OIC و غیر OIC فعالیت می‌کنند و ارزش بازار فین‌تک در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی ۴۹ میلیارد دلار است. در خارج از کانون‌های مالی اسلامی، کشورهایی با سیستم‌های مالی کمتر توسعه‌یافته می‌توانند محرک‌های مهمی برای بازار مالی اسلامی باشند، اگر فین‌تک‌ها با موفقیت، پایگاه‌های مشتریان خود را بسیج کنند.

گام‌های اولیه برای رشد فین‌تک اسلامی در آسیای مرکزی

مارینا کاهیانی، کارشناس شرکت حقوقی GRATA International مستقر در آلماتی قزاقستان، معتقد است که کشورهای آسیای مرکزی با جمعیت بالای مسلمان، مانند قزاقستان که حدود 70 درصد از جمعیت آن دین اسلام دارند، از جمله کشورهایی هستند که بیشترین پتانسیل را برای تولید محصولات فین‌تک مطابق با شریعت دارند. شرکت‌های قزاق در تلاش هستند تا محصولات فین‌تک مطابق با شریعت را توسعه دهند. با این حال، آنها تازه در ابتدای راه هستند.

در سال 2019، قزاقستان طرح جامع تأمین مالی اسلامی 2020-2025 خود را با توسعه یک مرکز فین‌تک برای حمایت از نوآوری در صنعت رونمایی کرد. این مرکز توسط مرکز مالی بین‌المللی آستانه(AIFC) مستقر در نورسلطان، پایتخت کشور (آستانه سابق) هماهنگ شده است.

مرکز مالی بین‌المللی آستانه(AIFC) در سال 2018 به عنوان منطقه‌ای ویژه برای تقویت رشد شرکت‌های خدمات مالی قزاقستان تأسیس شد. سیستم حقوقی آن به جای قوانین قزاقستان مبتنی بر اصول حقوق بریتانیا است. این اقدامی قابل توجه است زیرا محدودیت کمتری دارد و کاربرد بین‌المللی گسترده‌تری برای قوانین معاملاتی دارد.

در بخش فین‌تک، طرح جامع تصدیق می‌کند که شمول مالی قزاقستان «نسبتاً کم» است و یکی از دلایل کلیدی آن تمرکز ارائه‌دهندگان خدمات مالی این کشور بر کارهای تجاری و عمده‌فروشی به جای محصولات مصرفی است.

بر اساس برنامه و داده‌های گزارش شده توسط بانک جهانی در سال 2017، تنها 59 درصد از بزرگسالان (15 سال و بالاتر) در قزاقستان در یک مؤسسه مالی رسمی حساب دارند. برخی از دلایل عبارتند از عدم آگاهی و درک در مورد فین‌تک و تأمین مالی اسلامی، کمبود بودجه و درآمد قابل تصرف، کمبود اعتماد نسبت به سیستم مالی و دسترسی به ارز.

با این حال، کاهیانی خاطرنشان می‌کند که رکود اقتصادی با محصولات فین‌تک با هدف قراردادن مستقیم مصرف‌کنندگان مسلمان برطرف می‌شود. او گفت که کسانی که شرکای بین‌المللی و تجربه بیشتری در حوزه فین‌تک داشتند، موفق‌تر بودند.

کاهیانی گفت: اولین کارت اسلامی دیجیتال اخیراً توسط شرکت فین‌تک اسلامی طیب(Tayyab) با همکاری بانک RBK قزاقستان و شرکت ویزا از طریق شرکت «دبی فین‌تک ونچرز» به عنوان سرمایه‌گذار در قزاقستان راه‌اندازی شد.

کارت طیب که هنگام دانلود اپلیکیشن تلفن همراه طیب برای کاربران صادر می‌شود، کاملاً مطابق با شریعت اسلامی است. سودی(ربا) از موجودی کارت مشتری دریافت نمی‌شود و به کاربران امکان می‌دهد تا بدون نیاز به کارت فیزیکی از آن استفاده کنند.

طیب، به کاربران این امکان را می‌دهد تا از طریق Apple Pay و Samsung Pay پرداخت‌های بدون تماس و انتقال فوری انجام دهند. کارت‌های ویزا فیزیکی را می‌توان در صورت درخواست برای کاربران صادر کرد.

این کارت، همچنین به مشتریان این امکان را می‌دهد که وجوه خود را به چهار ارز (تنگه قزاقستان، دلار آمریکا، روبل روسیه و یورو) ذخیره کرده و از هر دستگاه خودپرداز در سراسر جهان پول نقد دریافت کنند. برای جلوگیری از استفاده آن برای فعالیت‌های حرام مانند کازینوها و سایر فروشگاه‌های قمار، فروشگاه‌های الکل و تنباکو، بارها و کلوپ‌های شبانه، از طریق محدودیت‌های تعبیه‌شده در فناوری که چنین معاملاتی را تشخیص می‌دهد، این کار انجام شده است.

فرصت‌های رشد فین‌‌تک اسلامی در آفریقا با وجود کمبود امکانات

کشورهای آفریقایی با جمعیت زیادی از جوانان مسلمان نیز از فین‌‌تک مطابق با شریعت استقبال می‌کنند. گزارش جهانی فین‌تک اسلامی در سال 2021 به کشورهای جنوب صحرای آفریقا، خاورمیانه و شمال آفریقا(به استثنای کشورهای حوزه خلیج فارس) اشاره کرد که در 9 بخش از خدمات کلیدی فین‌تک مالی اجتماعی یعنی بیمه، مدیریت ثروت، سپرده‌ها و وام‌دهی، افزایش سرمایه، وجوه، پرداخت‌ها، بازارهای سرمایه، دارایی‌های دیجیتال و تأمین مالی جایگزین شکاف‌هایی وجود دارد.

در این گزارش آمده است که این نشان‌دهنده «فرصت‌های فراوان برای رشد» است.

در جولای 2021، نیجریه eTijar را راه‌اندازی کرد. یک پلتفرم فین‌تک مطابق با شریعت اسلامی که سرمایه‌گذاری اسلامی و خدمات پس‌انداز را به مسلمانان و غیرمسلمانان ارائه می‌کند. به گفته بشیر یوسف، بنیانگذار و مدیر عامل eTijar، زمانی که تیم او در سال 2018 کار بر روی این پلتفرم را آغاز کردند، خلأ بزرگی را در بازار مالی مصرف‌کنندگان کشور شناسایی کردند.

یوسف گفت: بسیاری از جوانان مسلمان که درآمد خوبی دارند، حتی پس‌انداز یا سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. ما مجبور شدیم زیرساخت‌های مبتنی بر فناوری ایجاد کنیم تا راه‌های در دسترس جمعیتی جوان‌تر برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری پول‌هایشان را فراهم کنیم. این مشکل در مناطق روستایی حادتر است، جایی که اکثر مردم به دلیل کمبود دانش و امکانات فیزیکی از سیستم‌های مالی کنار گذاشته شده‌اند.

این پلتفرم به کاربران اجازه می‌دهد تا از وجوهی که توسط eTijar غربال‌شده و به‌عنوان منطبق با شریعت تأیید شده‌اند، سبد سرمایه‌گذاری بسازند. این پلتفرم به جای دریافت سود از وجوه کاربران، هزینه مدیریت می‌گیرد.

یوسف گفت که eTijar با همکاری به جای رقابت با مدیران صندوق‌های منطبق با شریعت و بانک‌های اسلامی، بازار را برای همه ارائه‌دهندگان خدمات تأمین مالی اسلامی گسترش می‌دهد.

فین تک اسلامی در مالزی و خاورمیانه و چالشی به نام رمزارزها

علی‌رغم رشد کلی مثبت، فین‌تک مالی اسلامی همچنان با چالش‌هایی از جمله موانع نظارتی به‌ویژه در کشورهای اقلیت مسلمان مواجه است.

لینگشی وانگ(Lingxi Wang)، معاون مدیریت شرکت حقوقی Foot Anstey در بریتانیا، در یک میزگرد مالی اسلامی که این شرکت در سال 2021 میزبانی کرد، گفت: اجماع عمومی بر این بود که مقدار قابل توجهی از زمان و منابع صرف تلاش برای توضیح به اداره رفتار مالی بریتانیا (FCA) شده که چگونه محصولات آنها (فین‌تک‌های اسلامی) در نظام نظارتی فعلی قرار می‌گیرند.

وانگ تصریح کرد: این موضوع تاریخ شروع به کار فین‌تک‌ها را عقب می‌اندازد. صاحبان فین‌تک‌های اسلامی همچنین دریافتند حتی زمانی که به یک کارشناس متخصص FCA ارجاع می‌شوند، آن کارشناسان دانش و درک لازم از تأمین مالی اسلامی برای ارائه راه‌حل‌های مؤثر فوری به اعضا را ندارند.

وی گفت: در حالی که FCA از طریق رژیم‌های نظارتی فعلی، خود را با امور تأمین مالی اسلامی تطبیق می‌دهد، ایجاد یک محصول سفارشی در بریتانیا مستلزم یک فرآیند مشاوره قانونی طولانی است. رویکرد بریتانیا شبیه رویکرد مالزی است که فعالانه یک اکوسیستم فین‌تک اسلامی قوی را ترویج می‌کند.

در آگوست 2020، کمیسیون اوراق بهادار مالزی توافقنامه همکاری با سازمان خدمات مالی اندونزی (Otoritas Jasa Keuangan ) موسوم به OJK  را برای به اشتراک گذاشتن دانش خود در مورد روندهای فین‌تک و تحولات نظارتی اعلام کرد.

وانگ گفت: بریتانیا می‌تواند از مالزی درس هایی را در رویکرد پیشگیرانه خود در ایجاد زمینه نظارتی برای فین‌تک اسلامی بیاموزد. همچنین، برخی از جنبه‌های فین‌تک جدید اسلامی ممکن است با مشکلاتی به‌ویژه در حوزه‌های قضایی غیراسلامی مواجه شود. به عنوان مثال، بانک‌ها و خدمات جدید منطبق با شریعت ممکن است مجوزهای کامل بانکی نداشته باشند و ممکن است به خدمات و وجوه از سوی بانک‌های متعارف نیاز داشته باشند، بنابراین یک منطقه خاکستری در مورد تعهدات نظارتی و پیروی از شریعت ایجاد می‌کنند.

یکی دیگر از زمینه‌های سردرگمی، وضعیت ارزهای دیجیتال و انطباق آنها با شریعت اسلامی است که به نوعی رگ حیات برخی فین‌تک‌ها به حساب می‌آید. در ماه مِی 2022، بانک مرکزی قطر بیانیه‌ای منتشر کرد که در آن به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات مالی این کشور در مورد برخورد با مؤسسات مالی یا ارائه‌دهندگان خدمات غیر مجاز هشدار داد و تأکید کرد که قطر در حال حاضر به هیچ‌یک از ارائه‌دهندگان خدمات دارایی مجازی(VASPS) از جمله اپراتورهای ارزهای دیجیتال مجوز نداده است.

در گزارش مِی‌بانک آمده است که نوآوری ممکن است با فناوری نظارتی که برای ارائه ابزارهای دیجیتالی قوی که انطباق با الزامات شریعت و دولت را از طریق قراردادهای هوشمند در بلاک چین تأیید می‌کند، پاسخی به این مشکلات باشد.

 فهد یتیم، مدیر نظارت بر مؤسسات مالی اسلامی بانک مرکزی بحرین، در یک سخنرانی در سال 2019، توضیح داد که اساساً فناوری نظارتی در تأمین مالی اسلامی با هدف افزایش شفافیت، سازگاری و استانداردسازی فرآیندهای نظارتی به منظور ایجاد یک قانون مناسب است.

نمونه‌هایی از توسعه‌دهندگان فناوری نظارتی منطبق با شریعت عبارتند از Systems ICS Financial (ICSFS) مستقر در بریتانیا و اردن، که ارائه‌دهنده نرم‌افزار مالی و بانکداری اسلامی است.

در فوریه 2022 حسن بان، یکی از اعضای کمیته بین‌المللی انجمن مالی اسلامی ایران، در مطلبی نوشت که «فناوری نظارتی اسلامی در مورد گزارش‌دهی نظارتی، مدیریت ریسک، مدیریت هویت و کنترل یا نظارت بر تراکنش نیست، بلکه بیشتر در مورد یافتن راه حلی است برای انطباق با شریعت که شامل نظارت و ردیابی بی‌درنگ وضعیت فعلی انطباق با شریعت و مقررات آتی در بانک‌های اسلامی و پلتفرم‌های فین‌تک است».

بر اساس گزارش مِی بانک، 34 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقد بودند که تأثیر فناوری نظارتی بر رشد طی سه سال آینده به طرز چشمگیری افزایش خواهد یافت، در حالی که 47 درصد پیش‌بینی کردند که تأثیر کمی افزایش خواهد یافت.

اگر فین‌تک اسلامی و فناوری نظارتی با هم ترکیب شوند، این بخش مهم مالی اسلامی ممکن است قوی‌تر از آنچه پیش‌بینی می‌شد رشد کند.

ترجمه محمدحسن گودرزی