تغییرات سبک زندگی در حکمرانی سایبری + فیلم

به گزارش ایکنا، جهان مدام در حال تحول است و خاصیت ماده به همین تغییر و تحول است. دنیایی که مدام در حال تغییر است ما را به فضایی ورای فضای مادی به اسم فضای سایبری نزدیک کرده است که این فضا خیال‌انگیز با جذابیت بالا و تسهیل‌گری فوق‌العاده است. همین ویژگی‌های فضای سایبری باعث شده تمام زوایای زندگی ما را تحت تأثیر قرار دهد.

فضای سایبر،‌ فضای تعامل،‌ تفریح، سرگرمی و کسب‌وکار است. فضای سایبر در همه‌جا و همه حالتی از سیاست‌ورزی تا احوالات شخصی دغدغه‌ آحاد مردم شده است. دنیا حقیقتاً در حال تغییر و در حال نزدیک شدن است و فضای سایبر با جذابیت،‌ سرعت‌ بالای تغییر و تسهیلگری فوق‌العاده خود موجب تصمیم‌گیری‌های ایجابی و سلبی منفعلانه شده است. انطباق منافع ملی حال و آینده با فضای سایبر و سرویس‌های مهیج آن با کسب‌وکارهای داخلی و خارجی که نسبت به گذشته تلاش کمتر و سود بیشتر را به همراه دارد، بدون جامع‌نگری صورت می‌پذیرد.

این فناوری‌ها به عنوان یک پدیده نو بر همه دنیا اثر می‌گذارند و روش‌های حکمرانی را تغییر می‌دهند. سایبری شدن جهان کم‌کم اثر خود را بر همه حوزه‌ها می‌گذارد و طبیعتاً کشور‌ها نمی‌توانند در برابر این تحول بزرگ بی‌تفاوت باشند و نسبت به این موضوع انعطاف نداشته باشند.

در همین راستا ششمین پیش‌نشست از نخستین کنفرانس بین‌المللی «رسانه،‌ ارتباطات و حکمرانی سایبری» با عنوان «فرهنگ، جامعه و حکمرانی سایبری؛ خانواده، کودک، جامعه» با حضور معصومه حاتمی، فوق دکتری روانشناسی سلامت و مدرس دانشگاه و حجت عرفانیان‌پور، کارشناس ارشد ارتباطات اجتماعی و روانشناس در ایکنا برگزار شد.

یادآور می‌شود، نخستین کنفرانس بین‌المللی «رسانه، ارتباطات و حکمرانی سایبری» از سوی باشگاه مدیریت رسانه و توسعه سواد رسانه‌ای یونسکو ـ ایران، فدراسیون باشگاه‌های یونسکو ایران با مجوز کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران و با مشارکت دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف کشور چهارم مردادماه برپا خواهد شد.

در ادامه بخش نخست ششمین پیش‌نشست از نخستین کنفرانس بین‌المللی «رسانه،‌ ارتباطات و حکمرانی سایبری» را با محوریت حکمرانی سایبری و تغییرات سبک زندگی می‌خوانید.

ایکنا- تعریف حکمرانی سایبری چیست؟

معصومه حاتمی: درگذشته‌های دور اقتدار نیاکان ما بر روی سرزمین‌هایشان بود. این قلمرو خاکی بعدها به قلمرو دریایی تبدیل شد و در گذر زمان قلمرو دریایی به قلمرو هوایی و در قرن اخیر هم به قلمرو فضایی تبدیل شد. امروز که ما در کنار یکدیگر هستیم پیشرفت کشورها را با فضای سایبری و میزان تأثیرگذاری حکومت‌ها بر این فضا می‌شناسند.

چند دیدگاه در مورد حکمرانی یا حاکمیت سایبری وجود دارد. اولین دیدگاه این است که فضای سایبری با حاکمیت سایبری متفاوت است و حامیان این دیدگاه معتقدند که تعریف فضای سایبری با تعریف حاکمیت دو مقوله از هم جدا هستند و نمی‌توان این دو مقوله را در کنار یکدیگر قرار داد یا ادغام کرد.

دومین دیدگاه نسبت به دیدگاه اول کمی نرم‌تر است و حامیان این دیدگاه معتقدند که فضای سایبری یک محیط عمومی است و حاکمیت می‌تواند فضای کوچکی از این فضا را مدیریت کند. حامیان سومین دیدگاه معتقدند حاکمیت باید وارد فضای سایبر شود، ولی زیرساخت‌های استفاده از فضا را برای مردم فراهم و به صورت جزئی در این زمینه ورود پیدا کند؛ اما امروزه کشوری مقتدر است که حاکمیت در فضای سایبری با هم داشته باشد.

مگر در گذشته نیاکان ما برای قلمروهای سرزمین خود مرزبان نمی‌گماردند یا دروازه شهری نمی‌گذاشتند و اجازه ورود و خروج به افراد بیگانه نمی‌دادند. امروز نیز فضای سایبری حتماً به حاکمیت نیاز دارد و کشوری متمدن است که بر روی ارزش‌ها و باورهای خود حساس باشد و سعی کند که فضای سایبر را مدیریت کند.

نکته خیلی مهمی که باید خاطر نشان کرد این است که حاکمیت بر فضای مجازی با کنترل کردن این فضا بسیار متفاوت است. حکمرانی به مجموعه‌ای از فرایندها اشاره دارد که با قدرت،‌ اقتدار و نفوذ، سیاست‌ها و رویه‌هایی را برای حکومت کردن در دست می‌گیرد. وادی حکمرانی، وادی هدایت و کنترل است و با خلق و بازتولید قوانین، هنجارهای اجتماعی و اقدامات ساختاریافته در ارتباط است از طرفی،‌ حکمرانی نیازمند جهت و تنظیم غایت است؛ یعنی حکمرانی برای هدف و غرضی شکل می‌گیرد. در حکمرانی سایبری،‌ حکمرانی متعلق مفهومی به نام سایبر است فضای سایبر،‌ فضای تعامل،‌ تفریح، سرگرمی و کسب‌وکار است و در این فضا یکی از مهمترین اهداف حاکمیت باید انتشار نظام باورها و ارزش‌ها باشد.

حجت عرفانیان‌پور: در علم ارتباطات نحوه تعامل و برقراری ارتباطات صحیح بین افراد بسیار مهم است. درست است مبحث اقلیم و جغرافیا چه در بستر زمین چه در بستر دریا و چه در بستر آسمان پررنگی خاص خود را دارد اما مفهوم سایبر و فضای مجازی بر روی مبحث اقلیم و جغرافیا سایه انداخته است. حال نکته‌ای که در این میان باید به آن توجه کرد این است که سایبر چیست؟

سایبر مفهومی دقیق‌تر و عمیق‌تر از دو مفهوم فضای سایبر و فضای مجازی است. در چند سال گذشته بحث‌های متنوعی پیرامون مجاز و مجازی بودن و حقیقی بودن فضای سایبر شده است؛ اما به طور کلی به آن دسته از ارتباطات میان افراد(از اقلیم‌های گوناگون یا در یک جامعه) که از بستر مخابرات الکترونیک و به واسطه ابزار ارتباطی هوشمند ما رایانه، گوشی تلفن همراه هوشمند و ... بر بستر نت(چه آنلاین و چه آفلاین) شکل می‌گیرد، فضای سایبر می‌گویند که ارتباطات میان افراد را تسهیل کرده است.

نکته بسیار مهم در فضای سایبری این است که در این فضا معنای واقعی آزادی اطلاعات و ارتباطات را شاهد هستیم و من نوعی فارغ از هرگونه ارزیابی و نظارت تولید محتوایی دارم که می‌توانم آزادانه آن را با دیگران به اشتراک گذاشته یا از محتوای تولیدی سایر افراد استفاده کنم. در فضای سایبر هر فرد با هر سن، نژاد و مذهبی و با هر سبک علاقه‌ای به مدد امکانات این فضا می‌تواند تولیدکننده محتوا باشد. البته اینکه محتوای تولیدی افراد چقدر حرفه‌ای یا غیرحرفه‌ای است دست خود شخص می‌باشد و زمانی که من نوعی بر مبنای سلیقه، ذائقه و حالات روانی خودم محتوایی تولید می‌کنم باید بررسی شود تا چه اندازه دانایی و خردمندی پشت این تولید محتوا خوابیده است؟ در اینجاست که بحث حکمرانی و شاخصه‌های آن به میان می‌آید.

حکمرانی به چه معناست؟ حکمرانی به معنی حکم راندن است، اما باید در ابتدا تعریفی از نظام حکمرانی و بعد از آن انواع حکمرانی داشته باشیم. حکمرانی بر دو بستر خوب و بد رخ می‌دهد و باید مدنظر داشته باشیم که ممکن است قسمتی از حکمرانی کنترل و نظارت باشد، ولی ضرورت و الزامی بر آن نیست. نکته‌ای که در فضای سایبر باید برای همه مهم باشد این است که این فضا باید چارچوب مشخصی داشته باشد و مشخص شود که چه چیز‌هایی برای ما ارزش است و باور‌های ما چیست و نظام اعتقادی ما در کجای این فضا قرار دارد؟ البته لزوماً اعتقادات به معنی باور‌های دینی و مذهبی نیست، بلکه فرهنگ و آداب و رسوم نیز از جمله این اعتقادات است.

حکمرانی سایبری به آن مجموعه‌ای از قواعد، آداب و رسوم مربوط به فضای سایبر برمی‌گردد که در دو بستر سخت‌افزار و نرم‌افزار باید به توانمند ساختن تولید محتوا منجر شود. وقتی بپذیریم که فضای سایبر یک فضای پویا است باید پذیرفت که سیاستگذاری آن هم نیازمند یک سیاستگذاری چابک و پویا است.

ایکنا- برای حکمرانی فضای سایبری، چگونه می‌توان به یک مبانی منسجم دست یافت که البته آن مبانی مقبول جامعه نیز باشد؟

حاتمی: در مورد فضای سایبری در جامعه سه دیدگاه متفاوت وجود دارد یک دیدگاه بسیار دیدگاه بدبینانه و خشن است که می‌گوید فضای سایبری چیز خوبی نیست فضای سایبری فقط تهدید خانواده‌ها است و چارچوب‌ها و نظام ارزش‌ها را به هم ریخته است و باید این فضا محدود شود تا ایمنی خانواده‌ها بالا رود البته این دیدگاه بدبینانه و غیر علمی است.

در مقابل این دیدگاه یک دیدگاه است که آدم‌های خیلی خوش‌بین هستند می‌گویند فضای سایبری یک فضای گل و بلبل است اصلاً نباید محدودیت در این فضا اعمال شود، تمام آن فرصت است چقدر خوب است و از لحظه‌ای که فرزندانمان متولد می‌شوند باید با این فضا آشنا شود این دیدگاه هم اشتباه است.

یک دیدگاه میانه هم وجود دارد می‌گوید فضای سایبری یک فضایی مانند همه فضا‌های موجود است که هم فرصت و هم تهدید است حکمرانی موفق سایبری می‌گوید خوش به سعادت آن تمدن و کشوری که فرصت‌های این فضا را جذب کرده، انتشار دهد و تکثیر کند و تهدید‌های آن را تا جایی که ممکن است کاهش دهد.

فضای سایبری مانند یک چاقویی است که اگر دست یک قاتل باشد انسان‌ها را به قتل می‌رساند، ولی اگر دست یک پزشک باشد انسان‌ها را از مرگ را نجات می‌دهد در اصل نحوه استفاده فرد از چاقو است که تعریف می‌کند این چاقو برای بشر فرصت است یا تهدید؟ در فضای سایبری هم همین است نحوه استفاده یک کاربر نحوه استفاده یک شهروند و نحوه استفاده آن کشور از این فضا می‌گوید این فضا به سود آن کشور یا به ضرر آن است.

به همین دلیل می‌گوییم که ارزش هر کشور را از طریق اشراف به فضای سایبری مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دهند و همه جای دنیا هم می‌دانند که این فضا ممکن است تهدیداتی نیز در پی داشته باشد و برای آن تهدیدات خط قرمز‌هایی را تعیین می‌کند. سایبر واقعیتی است که باید با حکمرانی متقن و نافذ، آن‌ را مبتنی بر استحکام ساخت درون کشور بازآفرینی کرد و حرکت داد.

ایکنا- فضای سایبری تغییراتی در سبک زندگی خانواده‌ها و افراد جامعه به وجود آورده است، این تغییرات را چگونه می‌توانیم مدیریت کنیم؟

حاتمی: امروز تحولات بخشی از جهان را تشکیل می‌دهد، اما تحولات مربوط به فضای سایبری در کشور ایران بیشتر اثرگذار بوده است. ایرانیان از هویت ملی و مذهبی قوی برخوردار هستند و این هویت مرقوم تعبیری به نام «خانواده گسترده» بوده است. مقصود از «خانواده گسترده» خانواده‏ای است که اعضای آن بیش از دو نسل از افراد را در برمی‏‌گیرند.

در جوامع سنتی، که نمود بارز آن را می‌‏توان در جوامع کشاورزی و روستایی دید، خانواده گسترده ممکن است مجموعه گسترده‏ای از خانواده‏‌های زن و شوهری و فرزندان آن‏‌ها، عموها، عمه‌‏ها، دایی‌‏ها، خاله‌‏ها و پدربزرگ‌‏ها و مادربزرگ‌‏ها را در برگیرد، اما در پایین‌‏ترین سطح، «خانواده گسترده» از پدر و مادر و فرزندان آن‏ها و پدربزرگ و مادربزرگ تشکیل می‌‏شود.

اما به مرور زمان و با شروع تحولات جامع‌پذیری «خانواده گسترده» به «خانواده هسته‌‏ای» تبدیل شد و این تحول مربوط به مهاجرت اقوام ایرانی از روستا‌ها و شهرستان‌های کوچک به شهر‌های بزرگ و تغییر سبک زندگی است. به دلیل آنکه خانواده هسته‏‌ای در شکل کنونی آن، که معمولاً در سکونت‏‌گاهی جدا و مستقل از سایر بستگان و خویشاوندان زندگی می‏‌کند، از اقتضائات زندگی شهری و صنعتی جدید است، رواج این الگو و افول نسبی الگوی خانواده گسترده در جوامع در حال توسعه، مانند ایران دور از انتظار نبوده است.

«خانواده هسته‌‏ای» عبارت است از واحد خانوادگی بنیانی که شامل شوهر، زن و فرزندان است. این‌گونه واحد‌ها را گاهی خانواده «زن و شوهری» نیز نامید. نمونه «خانواده هسته‌‏ای» را می‌توان در اغلب کشور‌های صنعتی و در جوامع شهرنشینی پیشرفته ملاحظه کرد لذا «خانواده گسترده» از اقتدارات و نظام ارزشی بسیار قوی در ایران است و این موضوع نشان می‌دهد که ما تا چه اندازه تمدن قوی داشتیم.

به هر ترتیب تحولات جامع پذیری باعث شد که «خانواده گسترده» به «خانواده هسته‌ای» تبدیل شود و جالب اینجاست که همین «خانواده هسته‌ای» امروز فضای سایبری نیز بر آن حکمرانی می‌کند. در زمان‌های گذشته همیشه نگران صفحه جادویی به نام تلویزیون بودیم و می‌گفتیم تلویزیون ارتباطات چشمی خانواده را از یکدیگر گرفته است، اما به طریق ارتباط فیزیکی و چشم در چشم کماکان پابرجا بود، اما امروز با آمدن فضای مجازی آن ارتباط چشمی و فیزیکی نیز از خانواده هسته‌ای گرفته شده و هر یک از افراد خانواده در گوشه‌ای در تلفن همراه خود غرق هستند.

به عنوان یک روانشناس اکثر مواقع مراجعان به من می‌گویند که ما بهترین واژه‌ها را به دنبال‌کننده‌های خود تقدیم می‌کنیم و به‌اندازه‌ای لایک و کامنت‌ها برای ما مهم است که دیگر واژه‌های صمیمانه را کمتر برای خانواده خود استفاده می‌کنیم. یکی از مراجعان می‌گفت من چند سال نخندیدم و خنده خود را با استیکر انتقال می‌دهم یعنی فضای مجازی تا اندازه‌ای سوار بر روی فضای واقعی فرد شده است که فرد هویت خود را در فضای مجازی مشاهده می‌کند، اینجاست که می‌گوییم فضای مجازی کنترل نشده بنیاد خانواده را می‌لرزاند.

به عنوان یک فعال حوزه خانواده معتقدم فضای سایبری و مجازی به عنوان جزوی از زندگی امروز غیر قابل کتمان است و یکی از ابزار‌های قدرت تلقی می‌شود، اما به شرط اینکه این فضا با دنیای واقعی تداخل پیدا نکند. خانواده‌ها باید بیشترین تمرکز خود را در فضای واقعی بگذارند و اگر هم برای تفریح یا استراحت در فضای مجازی وارد شدند ایرادی ندارد، اما چه زمانی این فضا به کانون گرم خانواده ضرر وارد می‌کند؟

زمانی فضای مجازی به کانون خانواده ضرر می‌زند که فرد آراستگی ظاهر خود یا آراستگی واژه‌ای خود را در فضای مجازی به کار می‌گیرد. برای مثال زمانی که تصمیم دارد یک لایو یا یک استوری و پست بگذارد بهترین لباس‌ها و خود را می‌پوشد و به آراستگی چهره خود توجه می‌کند، اما خارج از فضای مجازی فردی بسیار شلخته و نامنظم است یا زمانی که می‌خواهد جواب کامنت یک کاربر یا دنبال‌کننده خود را دهد از واژه‌های آراسته استفاده می‌کند، اما زمانی که می‌خواهد پاسخ خانواده خود را دهد از واژه‌های نامناسب استفاده می‌کند برای فرزندان مردم حوصله دارد که استوری خود را توضیح دهد، ولی برای فرزند خود حوصله ندارد.

ایکنا- آیا توانستیم تغییرات سبک زندگی در فضای سایبری را هضم کنیم؟

عرفانیان‌پور: نکته نخست تغییرات جزوی حرکت است و نسبت به آن ناگزیر هستیم اینکه بخواهیم درب و پنجره‌ها را ببندیم، کرکره‌ها را پایین بکشیم تازه بر روی کرکره هم یک پرده مخمل هم بزنیم که هیچ چیز از بیرون معلوم نباشد این محافظت نیست این زندانی شدن و اسارت است. این برخورد نادرستی است که پایه فکری منطقی ندارد.

اگر بخواهیم در مورد مزایای فضای سایبری کنیم باید این نکته را خاطرنشان کرد که رشد سریع فناوری و به‌ویژه پیشرفت روزافزون در حوزه‌های ارتباطی، ماهواره‌ها و اینترنت باعث تحولات پرشتاب در جوامع بشری شده و آثار مثبت و منفی فراوانی در پی داشته است.

در این میان، آثار فضای مجازی در روابط اجتماعی بیش از سایر حوزه‌ها بوده و تغییرات و دگرگونی‌های زیادی را به وجود آورده است. در سال‌های اخیر شبکه‌های اجتماعی به عنوان بزرگترین دستاورد اینترنت و فضای مجازی به دلایل مختلف از جمله نامحدود بودن ارتباطات، بی هویت بودن، آزادی بسیار زیاد، بی مکانی و بی زمانی کاربران و … با اقبال عمومی مواجه شده و هرکدام به تناسب اهداف خود، فعالیت‌هایشان را گسترش داده‌اند.

مومی بودن فضای مجازی که به هر فردی در هر نقطه از جهان امکان می‌دهد از طریق این فناوری به آسان‌ترین وجه، جدیدترین اطلاعات مورد علاقه خود را به دست آورد و مرزهای جغرافیایی یا سیاسی تا‌کنون نتوانسته جلوی استفاده از فضای مجازی و گسترش روزافزون آن را بگیرد.

پس با همه این تفاسیر اگر بخواهیم خودمان را از این فضا محروم کنیم مانند این است که وارد اتاقی شدیم و درها را بستیم و کرکره‌ها را پایین کشیدیم مسلماً این محدودسازی کار آدم‌های ناتوان است. انسان‌ها و جوامع توانمند برای استفاده از فضای مجازی برنامه‌ریزی خواهند داشت و کلیت ماجرای تغییر و تحول سبک زندگی  را قبول کرده و به سمت بومی کردن این فضا حرکت می‌کنند.

حالا که فضای سایبری و مجازی را به رسمیت شناختیم چند اتفاق مهم رخ می‌دهد؛ اول اینکه متوجه شدیم این فضا چه ویژگی‌هایی دارد، برای مثال جذابیت و تنوع در فضای مجازی و مخاطب محور بودن اغلب داده‌ها در آن، به طوری که امکان نظر‌سنجی و ارزیابی در این فضا برقرار و به روزتر است و این توانایی را به داده‌پردازان می‌دهد که از آخرین خواسته‌های مخاطبان خود مطلع شوند که این امر در کنار تنوع و جذابیت فضای سایبری تأثیر بسزایی در جذب مخاطب دارد.

دوم اینکه گسترش تعاملات و تبادل نظر‌ها با سرعت بسیار بالایی در فضای مجازی وجود دارد و بخصوص در «شبکه‌های اجتماعی» که این امکان را فراهم می‌سازد که افراد به تبادل آراء و افکار بپردازند و نوع تعاملات و میزان ارتباطات فرد مشخص می‌شود.

سوم اینکه آن کسی که نخستین بار این فضا را خلق کرده است، قطعاً برای فرهنگ خاص خود این فضا را مناسب‌سازی کرده است و قطعاً دغدغه من را ندارد و قطعاً با آداب و رسوم و فرهنگ شرایط خود هم محتوا تولید می‌کند، لذا در این میان باید یاد بگیریم که چگونه این فضا را بومی‌سازی کنیم. آیا باید آزمون و خطا کرد؟ در شرایطی ناگزیر هستیم که آزمون و خطا داشته باشیم؛ اما فقط در شرایط خاص نه مادام‌العمر که این امر یعنی همان فلوچارت داشتن این یعنی که در این مسیر زندگی بدانیم و آگاه باشیم که هویت من چیست؟ آداب و رسوم من چیست؟ اعضای خانواده و اعضای جامعه ایرانی چگونه نقش خود را ایفا می‌کنند؟ چه در بستر خانواده چه در بستر اجتماع حالا چگونه باید از دیتا‌ها و از این ابزار استفاده کنم؟

اینجاست که مشاهده می‌کنیم داریم یک رژیم مصرفی را برای آن تعریف می‌کنیم، باز مجدد تأکید می‌کنم که اینکه خودمان را اسیر یا محروم کنیم و برویم در فضایی که بگوییم کرکره‌ها پایین و در و پنجره بسته ما هیچی نمی‌خواهیم این اشتباه است. چرا ما نخواهیم؟ برای ما مزیت دارد، برای ما مزایا دارد، اما بیاییم درست استفاده کردن درست تولید محتوا کردن را بیاموزیم. تا سالیان گذشته نوع ارتباطات افراد در حریم خانه و خانواده یک تعاریف خاص داشت.
به عنوان پدر و مادر یا استاد و مربی یا درمانگر مراقب باشیم تا الگوی مناسبی برای سایر اعضای جامعه و خانواده باشیم اینکه فقط سرمان داخل گوشی باشد نمی‌توانیم از دیگران توقع داشته باشیم که حرف‌های ما را بپذیرند. اول آموزش سواد رسانه‌ای دریافت کنیم و بعد از آن برخورد مناسبی با شرایط و نحوه آداب مصرف رسانه‌ای داشته باشیم.

زمانی که فرزندم را مشاهده می‌کنند و من به او می‌گویم فرزندم حین استفاده از گوشی سرت به‌اندازه‌ای پایین است که آرتروز گردن می‌گیری، این گوشی را حداقل بالا بیاور او به من نگاهی می‌اندازد و می‌گوید کل اگر طبیب بودی سر خود دوا نمودی شما خودت ۲۴ ساعته داخل گوشی هستی. من چه اندازه آنچه آموزش دیدم از تئوری به عمل تبدیل می‌کنم یا نه فقط شعاری به این موضوع می‌پردازم، قطعاً امر و نهی کردن بدون عمل والدین جواب نمی‌دهد.

بخش بعدی ششمین پیش‌نشست از نخستین کنفرانس بین‌المللی «رسانه، ارتباطات و حکمرانی سایبری» طی روز‌های آینده منتشر می‌شود.

گزارش از علیرضا اصغرزاده