پیاده‌روی اربعین ترکیبی از لذت، کمال‌گرایی و عشق است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدشهاب‌الدین دعایی، پژوهشگر مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلامی، شامگاه هشتم شهریور ماه در نشست علمی «اربعین؛ اصالت لذت و کار فرهنگی»، گفت: اگر یک ناظر بیرونی بخواهد مراسم پیاده‌روی را بدون پیش‌داوری تحلیل کند خواهد گفت اتفاقی است که در چندسال اخیر در کشور عراق و به دنبال چهلمین روز شهادت امام سوم شیعیان به صورت سالانه رخ می‌دهد و افراد به زیارت مرقد امامشان رفته و در مسیر هم از سوی مواکب مختلف مورد پذیرایی قرار می‌گیرند.

 

وی افزود: ولی اگر مقداری عمیق‌تر شویم ما با سؤال مهمی مواجه هستیم و آن اینکه چرا سفر اربعین و پیاده‌روی آن برای جمعیت میلیونی جذابیت و مطلوبیت دارد؟ آیا ارعاب و تهدیدی وجود دارد یا جنبه وجوب تشریعی از ناحیه شارع مقدس در کار است؟ همه می‌دانیم قصه از این قرار نیست، چون زیارت امام حسین(ع) وجوب شرعی ندارد و جزء مستحبات مؤکد است. 

این پژوهشگر اضافه کرد: در مواجهه با این پرسش به ناچار باید وارد علم فلسفه اخلاق ‌شویم. اخلاق دانشی است که رفتارهای انسان را ارزشگذاری می‌کند و ناشایستی و یا شایستگی آن را بیان می‌کند و فلسفه اخلاق هم از مبانی خوب و بد و باید و نباید حرف می‌زند یعنی چرا یک کاری عنوان خوب می‌گیرد و کار دیگری عنوان بد. 

 

دعایی بیان کرد: دسته‌ای از گزاره‌های اخلاقی، توصیفی است مانند اینکه در هندوستان فلان رفتار انجام می‌شود، دسته دیگر گزاره‌های هنجاری هستند و دسته سوم مباحث فراخلاقی است که در صدد تبیین این است که کلمات خوب و بد و .. چه معنایی دارد و روابط بین گزاره‌های اخلاقی چیست و آیا می‌توان رابطه‌ای برقرار کرد.

 

این پژوهشگر با بیان اینکه ما باید پایه‌های عقلانی نظام اخلاقی دین و مذهب خود را محکم و تبیین کنیم تا بتوانیم در فضای بین‌المللی حرفی برای گفتن داشته باشیم و با دیگران ارتباط برقرار کنیم، اضافه کرد: اگر پایه‌های عقلانی اخلاق اسلامی تبیین نشود در این صورت استدلال به قرآن و روایات مورد پذیرش دیگران نخواهد بود و دنیای اخلاقی ما با دنیای اخلاقی مردم دیگر دنیا زمین تا آسمان فاصله خواهد داشت و نمی‌توانیم در تبلیغ دین و مذهب موفق باشیم.

 

دعایی با بیان اینکه مکاتب مختلف اخلاقی در دنیا در راستای علم اخلاق شکل گرفته است، تصریح  کرد: یکی از اینها امرگرایی است که می‌گوید گزاره‌های اخلاقی، دستور و امر هستند. اشاعره همین باور را داشتند که گزاره‌های اخلاقی دستور خدا هستند و باید اطاعت شوند. جریان دیگر آن را توصیه می‌دانند یعنی انسان را به صداقت و امانتداری و ... توصیه می‌کنند، جریان دیگر احساس‌گرایی است و انسان در پرتو یک کار اخلاقی و یا گزاره اخلاقی، احساس خودش را بیان می‌کند. نسبی‌گرایی، لذت‌گرایی و قراردادگرایی هم از دیگر جریانات اخلاقی در دنیا هستند.

دعایی بیان کرد: جریان لذت‌گرایی شخصی می‌گوید خوب آن چیزی است که لذت دارد، مثلا اگر گفته شود من در خیابان آشغال نریزم باید ببینم به نفع و مایه لذت من هست یا خیر؟ البته برخی از اینها لذات روحی را هم محسوب می‌کنند ولی عموما جریان لذت‌گرایی لذت خودشان و آن هم جسمانی مدنظرشان است. 

 

وی با اشاره به جریان کمال‌گرایی در اخلاق، افزود: اگر از طرفداران این طیف در مورد اینکه چرا به پیاده‌روی اربعین می‌روید سؤال شود طبیعتا خواهند گفت چون باعث کمال من و قرب به خداوند می‌شود و وقتی به این زیارت می‌روم سعه وجودی من ارتقاء می‌یابد. ولی دو نکته مهم در مورد کمال‌گرایی وجود دارد؛ اول اینکه مفهوم حب ذات را باید تبیین دقیق بکنیم یعنی آیا کسی می‌تواند خودش، خودش را دوست داشته باشد زیرا علی الظاهر حب، مفهومی طرفینی است. 

 

این پژوهشگر بیان کرد: نکته دوم اینکه اگر ما واقعا یک کاری را اخلاقی می‌دانیم آیا اول تصدیق می‌کنیم که موجب کمال ما در عالم هستی است یا خیر؟ به بیان دیگر اگر به ما بگویند زیارت اربعین می‌روی بزرگ می‌شوی و سعه وجودی پیدا خواهی کرد آیا به تنهایی ما را قانع می‌کند یا باز این پرسش مطرح است که آیا لذت هم می‌برم؟ و نشاط و سروری به دنبال دارد؟ بنابراین کمال‌گرایی به تنهایی نمی‌تواند فلسفه پیاده‌روی اربعین باشد.

 

وی افزود: اگر براساس دیگرگرایی بحث کنیم این پرسش مطرح است که آیا ما ذاتا دیگری را ترجیح می‌دهیم یا باز منفعت خود ما در آن لحاظ می‌شود؟ فلاسفه متاخر غرب، به سمت خودگرایی رفته‌اند یعنی انسان در انجام این کارها هم برای منفعت خودش کار می‌کند ولی در چند دهه اخیر جریانات دیگرگرا فعال شده‌اند. 

 

دعایی اضافه کرد: اگر سراغ قرآن کریم برویم، خواهیم دید فرموده است انسان هر خوبی بکند به خودش کرده و هر بدی انجام دهد به خودش بازخواهد گشت، من یشکر فانما یشکر لنفسه، لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت. انما تجزون ما کنتم تعملون یعنی در قیامت همان کارهایی را که در دنیا انجام می‌دادید به خود شما خواهیم داد. براساس منابع روایی هم تاکید بر این است که انسان در هر خوبی به غیر خودش خوبی نکرده و در هر بدی هم به خودش بدی کرده است. من عمل صالحا فعلیها و من اساء فعلیها. همچنین قرآن کریم فرموده است ان الانسان خلق هلوعا؛ یعنی انسان وقتی خوبی به او برسد حرص زده و دوست ندارد از دست او برود و برعکس وقتی بدی به او برسد جزع و فزع می‌کند بنابراین قرآن و روایات هم لذت را پذیرفته‌اند.

 

دعایی بیان کرد: علامه طباطبایی در فلسفه اخلاق خود به بحث لذت اشاره کرده است بنابراین اولا ما خودگرا هستیم و ثانیا در خودگرایی هم لذت‌گرا هستیم ضمن اینکه اولا در هر لذتی نهایت‌گرا هستیم و ثانیا باید در لذت و رنج یک کاری، برایندسازی و تحلیل بکنیم که اصطلاحا به آن لذت حداکثری برایندی گفته می‌شود. 

 

وی با بیان اینکه فلاسفه اخلاق در غرب همه چیز را می‌خواهند با عقل خود بسنجند، افزود: نیاز ما به وحی به خاطر این است که نمی‌توان با عقل به همه جوانب لذت دست یافت زیرا ممکن است لذتی در عوالم بعدی برای ما وجود داشته باشد ولی عقل نهایتا لذات دنیوی را می‌تواند کشف کند. بیشتر مخالفت‌هایی هم که با جریانات لذت‌گرایی شده همین استدلال است که آنها فقط به لذت دنیوی می‌پردازند. ابن سینا مفصل در مورد لذت و انواع و ارزش آن بحث کرده است یا ملاصدرا همینطور و به ویژه علامه طباطبایی در المیزان و اصول فلسفه در ذیل قاعده استخدام، مفصلا به این بحث پرداخته است. 

 

وی افزود: ادبیات قرآن کریم هم مبتنی بر لذت و رنج است و بیش از دوهزار آیه در مورد معاد و سعادت انسان در رسیدن به بهشت و یا جهنم است و ادبیات بهشت هم سراسر بیان لذات است. فرموده است نماز شب بخوانید در این صورت مایه نورانیت چشمان شما در آخرت خواهد بود. در مناجات و ادعیه هم این مفاهیم فراوان است ولی متاسفانه ما برای لذت بردن از قرائت قرآن و دعا مدل‌سازی نکرده‌ایم. به نظر بنده قرآن صرفا برای برکت و افزایش رزق نیست بلکه موجب لذت بردن و خوشی روح و جسم هم می‌شود. گفته شده علامه طباطبایی از انس با قرآن و نوشتن تفسیر و قرائت قرآن لذت بی وصفی می‌برد.

 

دعایی با بیان اینکه ما عمدتا دعاها را هم برای رفع بلا و استجابت دعا می‌خوانیم، افزود: البته دعا این فواید را دارد ولی برخی از قرائت ادعیه لذت می‌برند، گاهی مطرح می‌شود که جوانان نیاز به تخلیه انرژی دارند؛ در غرب این کار از طریق رقص و اختلاط و ... انجام می‌شود ولی ما در تمدن اسلامی برای تخلیه هیجان، برنامه و راهکار داریم از جمله خیلی از مناسک را می‌توانیم با لذت به نسل جدید آموزش دهیم.  

 

دعایی با طرح این پرسش که چرا باید به پیاده‌روی اربعین برویم، گفت: کسانی که تجربه کرده‌اند، حس خوب و آرامش و لذت و نشاط و سروری می‌یابند که قابل وصف نیست. روایات زیارت امام حسین(ع) و اربعین را هم ملاحظه کنید ادبیات لذت است مثلا بیان شده که «جلس الحسین فی ظل العرش و جمعه الله زواره و شیعته ...» آنقدر کرامت و شادی و سرور در آن حلقه دور سیدالشهداء ایجاد می‌شود که فقط خود خدا می‌داند و فرموده حورالعین به سمت آنها می‌آیند، ولی بهشتیان می‌گویند ما فعلا با امام حسین(ع) هستیم یعنی رابطه بین امام حسین(ع) و پیرو او از جنس جذابیت و عشق است و اگر کسی بتواند این شوق و اشتیاق را خدایی‌تر بکند لذت بیشتری حس خواهد کرد.

 

وی ادامه داد: در روایت بیان شده زائر وقتی قصد و عزم کربلا کرد ملائکه او را حفظ می‌کنند و بر او درود می‌فرستند و خود زیارت هم در روایت بیان شده مانند زیارت عرش است؛ انسان چند روز در این سفر متمرکز بر یاد امام حسین(ع) و عاشورا و حوادث مرتبط با آن است. البته جلسه روضه امام هم لذت دارد ولی در سفر اربعین انسان چند روز دائما مانوس با یاد و نام امام(ع) است. در این سفر به صورت خاص فداکاری و ایثار از سوی افراد نسبت به هم رخ می‌داد. لذا می‌بینید برخی پاهایشان تاول زده و سختی می‌کشند ولی باز لذت سفر برای آنها اینقدر زیاد است که حاضر نیستند آن را ترک کنند.

 

این پژوهشگر تصریح کرد: به نظر بنده دینداری سبب می‌شود تا انسان خوش‌ترین و شیرین‌ترین لحظات را تجربه کند و آنقدر در دنیا سختی نکشد که منتظر مرگ باشد شاید آن دنیا چیزی به او بدهند. برخی آنقدر محسور لذت پیاده‌روی اربعین هستند که حاضرند جان و مال خود را در این راه بدهند. در این سفر تفاوت‌ها و فرهنگ‌ها کمرنگ شده و حب الحسین یجمعنا محور همه حرکت‌هاست.