تحلیل کنش گفتاری برای شناخت شخصیت امام حسین(ع)

به گزارش ایکنا، احمد جعفری، استاد مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی(ره)، 19 شهریور ماه در نشست «شخصیت‌شناسی امام حسین(ع)» از سلسله درس‌گفتارهای تخصصی عاشوراپژوهی که از سوی مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی(ره) برگزار شد با بیان اینکه به نظر بنده امام حسین(ع) را باید از نو بشناسیم، گفت: امام حسین(ع) کسی است که براساس زیارت اربعین، جان خود را فدا کرد تا بندگان خدا را بیدار کرده و از سرگردانی و ضلالت و گمراهی نجات دهد  لذا باید از امام(ع) الگو بگیریم برای بازسازی امروز جامعه بشری که گرفتار انحراف و جهالت و سرگردانی در ضلالت و جهل است.

وی با بیان اینکه امروزه از طریق روان‌شناسی می‌توانند به کشف شخصیت افراد و به خصوص هوش‌های چندگانه او پی ببرند، افزود: کسی که الان در دسترس نیست نمی‌توان با روان‌شناسی و علوم رفتاری به شخصیت او پی برد ولی از طریق نوشته‌ها و آثار فرد می‌توان تا حدودی به شخصیت افراد پی برد. ما از روش کنش گفتاری در زبان‌شناسی علوم رفتاری به تحلیل خطبه امام حسین(ع) در شب عاشورا می‌پردازیم و تلاش می‌کنیم شخصیت امام را بشناسیم.

جعفری با بیان اینکه ممکن است گفته شود امام حسین(ع) چون معصوم هستند، شخصیتشان نیازی به شناخت ندارد، گفت: امام حسن و امام حسین(ع) هر دو از یک مادر هستند و هر دو معصوم ولی یکی به کریم اهل بیت(ع) شناخته شده و دیگری لقب سیدالشهدا(ع) را دارد بنابراین می‌توان این تفاوت را بررسی کرد.

وی افزود: از سویی ممکن است بپرسند که چه نیازی به شخصیت‌شناسی امامان معصوم(ع) وجود دارد که من معتقدم بر طبق آیه شریفه «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا» پیامبر(ص) و ائمه(ع) الگوهای نیکو برای کسانی هستند که به خدا و روز قیامت ایمان دارند، بنابراین شناخت شخصیت امام حسین(ع) برای سعادت دنیا و آخرت افراد مؤمن لازم است.

دانشگاه امام حسین‌شناسی(ع) ایجاد شود

این پژوهشگر و استاد دانشگاه تصریح کرد: در دوره معاصر مردم گرفتار جهل مرکب و در حیرت و ضلالت مضاعف هستند لذا جا دارد دانشگاه امام حسین(ع)‌شناسی برای رهایی از ضلالت مدرن امروزی ایجاد شود. البته روایاتی از اهل بیت(ع) به دست ما رسیده است ولی هنوز زوایایی از زندگی آن بزرگان وجود دارد که واکاوی نشده است. باید زندگی امام(ع) قبل از عاشورا و در دوره پیامبر(ص)، خلافت امام علی، امام مجتبی(ع) و در ده ساله دوره معاویه و مقطع عاشورا به صورت تجمیعی بررسی شود تا شناخت بهتری نسبت به امام(ع) داشته باشیم.

وی اضافه کرد: در شب عاشورا بعد از صحبت‌های امام حسین(ع) اصحاب و در راس آنها حضرت عباس(ع) اعلام وفاداری می‌کنند. در روایتی از امام سجاد(ع) داریم که  نزدیک غروب عاشورا امام حسین(ع) یاران را جمع کردند و من در حالی که بیمار بودم سخنانشان را شنیدم که فرمودند من سپاس و ستایش می‌کنم خداوند را که به ما گوش‌های شنوا و دل بینا و روشن داد و ما را از مشرکان قرار نداد و ما را فقیه در دین کرد. من یارانی بهتر و اهل بیتی نیکوکارتر و مهربانتر از اهل بیت خود نمی‌شناسم و خداوند از طرف من جزای خیر به همه شما عنایت کند. یقینا فردا پیکار سختی خواهد بود و همگی از جانب من آزاد هستید و بیعت از شما برداشتم و بر شما هیچ عهد و ذمه‌ای نیست و شب تاریک را وسیله‌ای برای رفتن خود بیابید چون این جماعت دنبال من هستند.

جعفری بیان کرد: در برخی متون روایت مقداری مفصل‌تر است و آن اینکه وقتی اصحاب اعلام وفاداری کردند حضرت فرمودند من شما را به بهشت بشارت می‌دهم و آن اندازه که خدا بخواهد مکث کرده و سپس از دنیا بیرون می‌رویم تا اینکه قائم ما قیام کند و از ظالمان انتقام بگیرد و ما آنها را در غل و زنجیر ببینیم و سپس برخی پرسیدند قائم کیست و امام(ع)، امام مهدی(عج) را معرفی کردند. 

تحلیل سخنان امام در شب عاشورا

وی با اشاه به تحلیل مضمونی سخنان امام حسین(ع) در شب عاشورا، اضافه کرد: امام در ابتدای این خطبه خدا را ستایش کرده که اظهار عبودیت به درگاه خداوند است و این کار در سیره و منش همه ائمه(ع) وجود داشته است. در ادامه فرمودند که خدا را سپاس می‌گویم که ما را به نبوت گرامی داشت که این جمله، کنش اعلامی از نوع کنش منظوری است. همه اهل بیت و اصحاب امام(ع) می‌دانستند که امام حسین(ع) از خاندان نبوت هستند ولی اعلام امام تذکر برای همه از جمله آیندگان و حاضران در میدان نبرد است تا بدانند در برابر چه کسی ایستاده‌اند، پس اینجا کنش اعلامی است.

وی اضافه کرد: در ادامه فرمودند که خدا را سپاس که قرآن به ما آموخت، همه می‌دانستند امام(ع) مفسر قرآن هستند ولی امام با کنایه فرمودند اگر مسلمان هستید بدانید به جنگ قرآن ناطق آمد‌ه‌اید،  و در ادامه تاکید دارند که کار من مطابق با فقه اسلامی است و من  خوب و بد و حلال و حرام را می‌دانم. در شب عاشورا عمرسعد تعدادی را برای جاسوسی فرستاد و این سخنان امام(ع) را می‌شنیدند.

جعفری تصریح کرد: این فرمایش امام که خدایا سپاس که ما را از مشرکان قرار ندادی باز کنش اظهاری است زیرا همه می‌دانند امام مشرک نیست و این سخن را برای آیندگان و فریب‌خوردگان می‌گوید. در ادامه دارند که من یارانی بهتر و اهل بیتی نیکوکارتر از یاران و اهل بیتم نمی‌شناسم؛ در اینجا فاز کلام امام؛ عاطفی است و بعد وارد محور اصلی سخنان شدند و از واقعه فردا و شهادت همگی خبر می‌دهند؛ اینجا کنش، اعلامی است و در ادامه هم طبق کنش ترغیبی اصحاب را ترغیب به رفتن در شب تاریک کردند و بیعت از همه برداشتند.

توصیه امام به یاران

استاد مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی(ره) گفت: در ادامه خطاب امام توصیه‌ای شده و آن اینکه هر کدام از شما دست یکی از مردان اهل بیت مرا هم بگیرید و بروید و این توصیه دستوری است. در ادامه هم وقتی فرمودند که اینها فقط دنبال من هستند کنش امام، اظهاری است. امام(ع) آنجا که فرمودند فردا من کشته می‌شوم و هر کدام از شما که بمانند هم کشته خواهند شد اعلام یک رخداد است. ایشان تاکید دارند که احدی از شما باقی نخواهند ماند و امام سجاد(ع) را استثنا کردند و این تعبیر در واقع تاکید بر جمله قبلی است و چون تاکید دارد باز کنش اظهاری است.

وی اضافه کرد: شما را به بهشت بشارت می‌دهم هم کنش تعهدی است زیرا تضمین بهشت برای اصحاب داده است و در ادامه اخبار از ظهور امام مهدی(عج) در آینده داده و اینکه ایشان انتقام ظالمین کربلا را خواهد گرفت.

48 درصد کنش اعلامی در سخنان امام حسین(ع)

وی افزود: در یک جمعبندی از خطبه امام و 33 جمله آن می‌بینیم هشت جمله اظهاری، سه جمله ترغیبی، چهار جمله عاطفی، دو جمله تعهدی و 16 جمله اعلامی است که از این تعداد، 5 عدد واکنش منظوری و 11 عدد واکنش بیانی بوده است. شش درصد کنش تعهدی، 9 درصد کنش ترغیبی، 12 درصد کنش عاطفی و 24 درصد کنش اظهاری و 48 درصد کنش اعلامی بوده است.

جعفری تبا بیان اینکه این آمار نشان می‌دهد همه کنش‌های گفتاری امام معصوم(ع) دارای نظم ریاضی است، گفت: البته بنده این سخن را به عنوان فرضیه مطرح  می‌کنم لذا تاکید چندانی روی آن ندارم و باید تحقیق بیشتری در این باره صورت بگیرد. البته استادان دیگری هم سخنان امام در شب عاشورا را مورد مطالعه قرار داده‌اند و این نظم ریاضی مورد تاکید آنها هم بوده است.

استاد مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی(ره) با اشاره به اینکه این نشان می‌دهد سخنان امام معصوم(ع) اتفاقی نیست، اظهار کرد: اولین پرسش در تحلیل این آمار آن است که چرا اینقدر کنش‌های اعلامی در فرمایشات امام(ع) زیاد است؛ امام قصد دارد جایگاه و منزلت خودشان را نشان دهند؛ درست است که اهل بیت(ع) و اصحاب ایشان جایگاه امام را می‌دانستند ولی خواستند تا دشمنان و سپاهیان یزید هم سخن او را بشنوند.

8 بار اخبار از آینده 

وی افزود: ایشان هشت بار خبر از آینده داده که جایگاه خود و یارانشان را در رجعت نشان دهد. چهار جمله عاطفی بود که دو جمله دعا و دو جمله در مدح یارانشان، شش جمله هم در تصریح اعلام و تبیین جایگاه امامت؛ نتیجه اینکه بیشترین سخنان امام در شناساندن جایگاه خود به عنوان امام و ذریه پیامبر(ص) و اتمام حجت با مردمی بوده که مقابل او ایستاه‌‍اند.

جعفری بیان کرد: هرچند محور سخنان امام(ع) ترغیب یاران به بازگشت از این سفر بوده ولی درصد زیادی از سخنانشان در مورد جایگاه امام است و در سخنان روز عاشورا هم نمود یافته است. امام نقش و مسئولیت خودش را به عنوان امام و رهبر جامعه مطرح کرده و یارانش وقتی جایگاه خود را در بهشت و در رجعت دیدند ایمانشان به امام حسین(ع) بیشتر شد و قصد امام رهاکردن مردم گمراه از ضلالت بود که در زیارت اربعین هم ملاحظه می‌شود.  

مسئولیت‌پذیری حسین(ع)

وی اضافه کرد: امام(ع) در این خطبه شخصیت مسئولیت‌پذیرانه خود را در سخت‌ترین شرایط معرفی کرده است؛ در این شرایط هر فرمانده‌ای بود به جای اینکه به سربازان اجازه مرخصی بدهد آنها را نگه می‌داشت و اگر قصد فرار هم داشتند مجازات می‌کرد ولی امام(ع) ترغیب به رفتن می‌فرمودند. و این به لحاظ روان‌شناسی، نشانه علو مرتبه و مقام امام(ع) است که نمی‌خواهد دیگران را درگیر دشواری‌ها و سختی‌ها و کشته شدن بکند. او آنقدر اطمینان نفسانی دارد و به نفس مطمئن رسیده است که راضی نیست دیگران به خاطر او به زحمت بیفتند.

قسم‌های قرآنی امام حسین(ع)

جعفری اظهار کرد: امام حسین(ع) در سخت‌ترین شرایط نه تنها دچار یاس و نومیدی نمی‌شود بلکه هر لحظه بر ایمان و توکل او افزوده می‌شود و از رحمت خدا مایوس نیست. امام حسین(ع) در سخنانشان و برای اثبات جایگاه امامت چندین بار قسم خوردند و این قسم‌ها از سنخ قسم‌های قرآنی و برای تاکید است. همچنین امام در سخنانشان در کنار اثبات جایگاه خویش دنبال اقناع مخاطب بوده است با اینکه صحابه وی به جایگاهش اطمینان داشتند و واقف بودند.