لازمه گفت‌وگوی مؤثر حفظ حرمت و حقوق طرفین است

در روزهایی قرار داریم که بیشتر از قبل «گفت‌وگو» و تعامل صحیح، لازم و ضروری است. حل و فصل اختلافات و مجادلات تنها از راه گفت‌وگو امکان‌پذیر است؛ اما مراد از گفت‌وگو چیست؟ آیا خطابه و وعظ یکطرفه هم می‌تواند تأثیر گفت‌وگو را داشته باشد و چرا در بسیاری مواقع این گفت‌وگوها به توهین و تحقیر کشیده می‌شود؟

حجت‌الاسلام‌والمسلمین عباس ایزدپناه، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به سؤالی درباره سازوکارها و مؤلفه‌های گفت‌وگوی کارآمد گفت: مسئله مهم و پاسخ کلی و اساسی به این سؤال این است که آیا ما در گفت‌وگوهایی که با دیگران برقرار می‌کنیم طرفدار تعالم‌گرایی هستیم یا تقابل‌گرایی؟ اگر گرایش خودمان را در مقام نظر و عمل به سمت تعامل‌گرایی به جای تقابل‌گرایی سوق دهیم در این صورت طبیعی است که اهل گفت‌وگوی فلسفی و علمی خواهیم بود نه جاده‌های یک طرفه و خطابه‌های یک سویه. درباره شرایط و مولفه‌های گفت‌وگوی کارآمد باید گفت که این موضوع دو مولفه مهم دارد که اول، علمی و فلسفی بودن تفکر، البته در پرتو گرایش تعاملی است. ده‌ها فیلسوف داریم که اصلا اهل گفت‌وگو نیستند و شاید این مایه تعجب باشد بنابراین وقتی گرایش اصلاح نمی‌‌‌شود، روش هم خراب می‌شود و در نتیجه دانش هم منحط و منحرف خواهد شد و در نهایت اخلاق و ارزش هم خراب و غیر تعاملی می‌شود. بنابراین تفکر ما باید منطقی و روش‌مند باشد.

حفظ حرمت طرف گفت‌وگو

وی ادامه داد: نکته دوم در آداب گفت‌وگوی صحیح، رعایت اخلاق یا داشتن رویکرد انسانی است. ما باید پیشاپیش برای حرمت و حقوق شریک‌ِ گفت‌وگو احترام قائل شویم و اگر چنین حرمتی را نگه نداریم یعنی اگر اخلاقِ ما تعاملی نباشد و انسان بداخلاق باشد در این صورت هم گفت‌وگوی درستی نخواهیم داشت لذا باید حفظ حرمت برای ما نهادینه و ریشه‌ای شود.

وی در پاسخ به این سؤال که چرا در جامعه ما گفت‌وگوی حقیقی کم است و بیشتر خطابه‌های یک سویه رواج داد، بیان کرد: با پاسخی که به سؤال قبلی دادم جواب این سؤال هم روشن است چون ذهن‌ها فلسفی و تعاملی نیست یعنی وقتی ذهن ما به جای فلسفه و علم و دانش، به تعصبات گرایش یک سویه دارد، این گرایش تعاملی نیست، می‌خواهیم افکار و اندیشه‌های خود را به کرسی بنشانیم و به گفت‌وگو آمده‌ایم تا حرف خود را اثبات کنیم بنابراین قطعاً گفت‌وگوی درستی نخواهیم داشت و گفت‌وگوی ما تبدیل به جاده‌های یک طرفه می‌شود، یعنی اگر هم به سمت گفت‌وگو برویم، در واقع می‌رویم که حتماً پیروز شویم لذا به سمت هم‌اندیشی و تفکر جمعی نخواهیم رفت چون یک سلسله مبانی و تعصبات داریم که ‌می‌خواهیم در همان چهارچوب، کار علمی یا عملی را در ابعاد گوناگون اقتصادی، فرهنگی سیاسی، دانشگاهی، حوزوی و ... پیش ببریم و کشور را مدیریت کنیم.

چرا گفت‌وگوها به توهین می‌انجامد؟

عضو هیئت علمی دانشگاه قم در پاسخ به این سؤال که چرا گفت‌وگوهای ما غالبا به مشاجره، توهین و تخریب می‌انجامد، گفت: چون هدف ما هدف فلسفی و علمی نیست یعنی نمی‌خواهیم به حقیقت برسیم بلکه آمده‌ایم که بر طرف مقابل غلبه کنیم بنابراین وقتی می‌بینیم بازی به نفع ما تمام نمی‌شود و وقتی منطق طرف را می‌بینیم عصبانی می‌‌شویم بنابراین با زور، فریب، مغالطه هم که شده می‌‌خواهیم طرف را شکست دهیم و در نتیجه کار به توهین و بی‌احترامی کشیده می‌شود چون از نظر علمی شکست خورده‌ایم بنابراین می‌خواهیم بگوییم طرف مشکل اخلاقی و حیثیتی دارد و در نتیجه ممکن است به طرف اتهام بی‌سوادی بزنیم و در این صورت حتی احتمال دارد که گفت‌وگوی ما با طرف مقابل به خشونت کشیده شود. اگر طرف مقابل هم اهل سعه صدر نباشد فوراً جوش می‌آورد و کار به تحقیر و توهین می‌کشد.

حجت‌الاسلام ایزدپناه در پاسخ به این سؤال که فرهنگ قرآن و اهل بیت(ع) در این باب چگونه است، گفت: به نظرم قرآن مجید، نبی‌ گرامی اسلام، حضرت امیرالمؤمنین و دیگر ائمه(ع) به صورت جدی پایه‌گذاران گفت‌وگو و تفکر تعاملی هستند و علت نیز این است که پایه و اساس معرفت قرآنی، علوی و اهل بیتی، تفکر تعاملی است. مگر می‌شود قرآن و اهل بیت(ع) اهل گفت‌وگوی قانونمند، فلسفی و اخلاقی نباشند؟ ما در این زمینه آنقدر استدلال، اسناد و مدارک داریم که نوشتن و گفتن آنها نیاز به ساعت‌ها زمان ‌دارد.

آداب گفت‌وگو از نظر قرآن

عضو هیئت علمی دانشگاه قم ادامه داد: قرآن تصریح کرده است «وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ؛ و آنان که امر خدایشان را اجابت کردند و نماز به پا داشتند و کارشان را به مشورت یکدیگر انجام می‌دهند و از آنچه روزی آنها کردیم (به فقیران) انفاق می‌کنند» (شوری/ 38) اساساً همه کارهای مؤمنین شورایی است. منظور از این شورا نیز این است که همه کارهای آنها گفت‌وگویی است و مومن اعتقادی به جاده یک طرفه ندارد. خداوند در آیه شریفه دیگر فرموده است: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ تو هم بندگان مرا (به لطف و رحمت من) بشارت آر آن بندگانی که سخن بشنوند و به نیکوتر آن عمل کنند، آنان هستند که خدا آنها را (به لطف خاص خود) هدایت فرموده و هم آنان به حقیقت خردمندان عالمند» (زمر/18) آیا چنین چیزی در غیر از فضای گفت‌وگویی امکان دارد؟ واقعیت این است که چنین امکانی وجود ندارد مگر فقط در فضای گفت‌وگویِ اَحسَن.

راه دیگری نیست

وی افزود: یکی از سخنان بسیار گرانقدر حضرت امیرالمؤمنین(ع) این است که آراء را به یکدیگر بکوبید تا اینکه حقیقت از دل آنان بیرون بیاید. آیا سخنی زیباتر از این در باب گفت‌وگو و تفکر تعاملی در جهان اندیشه وجود دارد؟ بنده نزدیک به پنجاه سال است که با چنین اندیشه‌هایی سر و کار دارم و جمله‌ای زیباتر از این ندیده‌ام. در دستور حضرت امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر نیز آمده است که ای مالک، گفت‌وگو و درس‌آموزی علما از یکدیگر را زیاد کن و میان اندیشمندان و متفکران، گفت‌وگو را افزایش بده و میان حکما هم گفت‌وگو برقرار کن تا هر کدام بر دانش دیگری اضافه کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم در پایان سخنان خود گفت: نتیجه بحث بنده این است که ما راهی غیر از تعامل و گفت‌وگو نداریم و تنها راه نجات کشور نیز همین است و راه گفت‌وگو نیز باز نمی‌شود مگر با گرایش، روش و دانش تعاملی. این راهی است که باید در فلسفه و سایر علوم و همچنین دین در پیش بگیریم چراکه روش قرآن، پیامبر و ائمه(ع) است.