آتش‌زر: تولیدات هنری اسلامی اخلاقی و خدامحورند + صوت
یک کارشناس دینی و هنری گفت: تولیدات هنری اسلامی بر اندیشه و معرفت اسلامی متکی و اخلاقی و خدامحورند.
«هنر اسلامی» عنوانی آشنا اما تعریف نشده و با وجود اینکه بارها درباره آن در رسانه‌ها سخن گفته شده اما هیچگاه مختصات معینی ندارد. در این راستا در بخش فرهنگی ایکنا مجموعه گفت‌وگوهایی را با هنرمندان مختلف انجام داده‌ایم و در چهارمین مصاحبه با حجت‌الاسلام علی آتش‌زر کاشناس رسانه به گفتوگو نشسته‌ایم.
ایکنا – برای هنر اسلامی تا امروز مختصات و تعریف مشخصی ارائه نشده است. آنچه اکثراً در این رابطه میان شنیده می‌شد تنها نام هنر اسلامی است. به عنوان یک کارشناس دینی که نسبت به مسائل هنری هم اشراف دارد چه توضیحی پیرامون این موضوع دارید؟
درباره این امر یک تعریف مشخص فلسفی وجود ندارد. هنر امری پیچیده است که روند تولید در آن سختی‌های خاص خود را دارد. با این توضیح تمام مسائلی که در هنر وجود دارد برای ارائه تعریف از هنر اسلامی امری ضروری است. هنر اسلامی با هنر مسلمانان متفاوت است. هنر مسلمانان همان چیزی است که در آثار هنرمندان کشورهای مسلمان می‌توان مشاهده کرد هرچند در برخی از اجزای این دست آثار می توان موضوعات اسلامی را مشاهده کرد. برای تحقق هنر اسلامی اگرچه توجه به هنر مسلمانان امری ضروری است اما تنها راهکار موجود نیست چون بسیاری از مختصات هنر اسلامی یا هنوز محقق نشده‌اند یا اینکه در ادوار تاریخی تحقق پیدا نکرده‌اند.
بعد از ظهور اسلام، این دین نجات‌بخش از نظر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بر جامعه‌ها تأثیر گذاشت. هنر نیز تحت تأثیر این دین در این جامعه‌ها دچار تغییر و تحولاتی شد و با نام جدید هنر اسلامی شناخته شد. هنر اسلامی همان‌گونه که از نام آن بر می‌آید، بعد از ظهور اسلام در سده هفتم میلادی، در دوره‌های تاریخی مختلف و در مناطق جغرافیایی مختلف ظهور و نشو و نمو کرد. محققان زیادی در مطالعات خود به معرفی این هنر در دوره‌های تاریخی مختلف و ارائه تعریفی از آن پرداخته‌اند و با ارائه مثال‌های تقریباً یکسان، تئوری و تعریف‌های متنوعی در این زمینه ارائه داده‌اند. مروری بر تجزیه و تحلیل‌های انجام شده تاکنون، درباره هنر اسلامی و تعریف چیستی آن از مقدمات تحقق یک برنامه عملی، برای دستیابی به یک هنر فاخر و متعالی در روزگار معاصر است زیرا که هنر بر جامعه‌ها و انسان‌ها بسیار تأثیرگذار است.
با بررسی دستاوردهای محققان در این زمینه، هشت دیدگاه و گرایش بازشناسی شده است: هنر سرزمین‌های اسلامی، هنر مسلمانان، هنر برگرفته از نصوص دینی، هنر هندسی و انتزاعی، هنر مقدس، هنر با محتوای دینی، هنر اسلامی شامل همه موارد فوق. این مقاله ضمن تحلیل نظریه‌های ارائه شده در زمینه هنر اسلامی، با روش استدلال منطقی با استفاده از تکنیک‌های توصیفی- تحلیلی به تبیین موفقیت‌ها و عدم موفقیت‌های هر یک از آنها در حوزه چیستی هنر اسلامی پرداخته است. دستاوردهای پژوهش نشان‌دهنده آن است که هر چند تعریف‌ها و نظریه‌های ارائه شده تا حد قابل قبولی توانسته‌اند چیستی هنر اسلامی را به نمایش بگذارند، لیکن تفاوت میان تعریف‌های ارائه شده و مفهوم هنر اسلامی جدی است و اغلب آنها از جامعیت و مانعیت لازم برخوردار نیستند، هر چند تا حد قابل قبولی آنها را توضیح می‌دهند.
ایکنا- با توجه به توضیحات شما، چند ویژگی اصلی برای هنر اسلامی بیان کنید که در رشته‌های مخلف هنری وجود دارد؟
برای هنر اسلامی چند ویژگی اصلی وجود دارد که شامل همه رشته‌های هنری می‌شود. برای مثال در معماری، مختصاتی که از اسلامی بودن هنر بیان می‌کند ریشه در خوشنویسی یا سبک معماری دارد. از زاویه دیگری هم می‌توان به هنر اسلامی نظر کرد. یعنی هنر اسلامی را از دریچه خالق آن بررسی کنیم چون این هنرمند است که اثر را خلق می‌کند. هنرمند فراتر از عالم مادی پیرامون خود است و به نوعی به نفسیات تا حدود زیادی بی‌توجه است.
هنر اسلامی بر اندیشه و معرفت اسلامی متکی است. برای این گفته چند شاخصه می‌شود بیان کرد. اول اینکه هنر اسلامی خدامحور بوده ویژگی توحیدی دارد. این گفته در هنر معماری از کثرت به وحدت می‌رسد. نکته دوم به آخرت محور بودن هنر اسلامی مربوط می‌شود. منظور اینکه در هنر اسلامی به جهان مادی به عنوان گذر نگاه می‌شود و همین امر باعث شده به سمت تعالی حرکت کند. مطلب سوم، کارکربرد و شخصیت در آثار هنری باید اخلاق‌مدار باشد. برای مثال در عرصه نمایش شخصیت‌ها شکلی اخلاقی داشته باشند یا در معماری، اخلاقیات کاربردی باشد. همچنین، هنر اسلامی باید معارف دینی و اسلامی را متجلی کند.
ایکنا - آیا در جهان مادی امروز می‌توان با روش غیر دینی به هنر اسلامی رسید یا اینکه لازم است ابزار هم حتما دینی باشد. برای مثال در سینما باید از عوامل و اماکن مذهبی بهره برد؟
باورهای دینی و اعتقادی امری انتزاعی است برای همین هنر اسلامی برای پرداختن به این حوزه باید این مفاهیم را تجلی جهانی دهند. اثری که به روش‌های غیردینی در پی رواج موضوعات دینی است به هیچ‌وجه در رسیدن به این خواسته موفق نخواهد بود. همچنین هنرمندی که می‌خواهد اثر هنر خلق کند باید در سلوک خود به این امر متعهد باشد.
ایکنا – در انتهای این گفتوگو اگر ناگفته‌ای باقی مانده را بیان کنید.
هر عملکردی که به انسان در جهت رشد و ارتقای معنوی کمک کند می‌تواند اسلامی تلقی شود. اگر اثر هنری مخاطب را به سمت تفکر و اندیشه سوق دهد و از طریق آن موجبات انتخاب مسیر خیر و تفکر منطقی و سازنده را فراهم کند، آنگاه این اثر را می توان «هنر اسلامی» نامید. بناهای مذهبی ما عمدتاً دارای چنین ویژگی‌ای هستند. با تفکر دقیق درمی‌یابیم که این فضاها ذهن ما را به سوی اندیشه و خردورزی رهنمون می‌کند.
انتهای پیام
