کسانی که با شنیدن تلاوت قرآن جان باخته‌اند

به گزارش خبرنگار ایکنا، دومین روز از هفدهمین نشست تخصصی استادان، قاریان و حافظان ممتاز قرآن کریم که با موضوع مهندسی تلاوت در جریان است، با ارائه مقاله از سوی امید حسینی‌نژاد، قاری ممتاز کشورمان همراه شد.

وی مقاله خود را با عنوان «جاذبه هنری تلاوت قرآن و هندسه تأثیرگذاری آن بر مخاطب با تکیه بر «قتلی القرآن» ثعلبی نیشابوری» ارائه داد. در ادامه توضیحات ارائه دهنده مقاله و چکیده آن منتشر شده است.

موضوع مقاله من بحث جاذبه هنری تلاوت قرآن و فرایند تاثیرگذاری آیات قرآن در مخاطب با تکیه بر کتاب قتلی القرآن ثعلبی نیشابوری است. من قبل از جزئیات کتاب مقدمه‌ای را باید مورد اشاره قرار دهم.

یکی از مسائلی که از مدت‌ها قبل ذهن مرا به خود مشغول کرد این بود که جاذبه هنری قرآن، فارغ از محتوای والای آیات الهی، به چه صورت است. با نگاهی به برخی نقدهای تاریخی که از سده‌های نخست به دست ما رسیده است متوجه شده‌ایم که معمولاً قرآن پژوهان و بلاغیون جنبه تأثیرگذاری قرآن را بیشتر روی محتوای آیات برده‌اند.

اما برخی مواقع نقدهای تاریخی را که می‌بینیم متوجه می‌شویم که شاید یک مرحله قبل از تأثیرگذاری محتوا هم وجود داشته باشد، ما با روایت‌هایی مواجه هستیم که در سده‌های نخست، حتی مشرکان و کسانی که پیامبر و قرآن را انکار می‌کردند هم مخفیانه به شنیدن قرآن می‌پرداختند. شنیدن مخفیانه به دلیل بهره بردن از جذابیت‌های هنری قرآن بوده است.

نکته‌ای که اینجا وجود دارد و چند سال است در حوزه مطالعات قرآنی پیشرفت کرده توجه به بعد موسیقایی آیات است. برخی از مستشرقان اذعان دارند که قبل از اینکه مخاطب جذب محتوای آیات شود، جذب جنبه موسیقایی و جمال‌شناسی قرآن می‌شود. نه اینکه ما آن مطلب را نفی کنیم. این جنبه موسیقایی و زیبایی شناسی بر مخاطب تأثیر می‌گذارد تا وقتی آیات تلاوت شود محتوا نیز بر او تأثیر بگذارد.

زیبایی موسیقایی قرآن و جمال شناسی آن به حدی بوده است که در قرن سوم نقلی یک شخص آهنگر یک باره در کوچه صدای تلاوت قرآن را می‌شنوند، به حدی جذب زیبایی تلاوت می‌شود که آهن گداخته را در مشت خود می‌گیرد، بدون اینکه متوجه شود.

پس جنبه موسیقایی آیات و زیبایی‌شناسی آن می‌تواند بر مخاطب تأثیر بگذارد؛ اینکه چگونه تاثیر می‌گذارد و مؤلفه‌های آن چیست مرحله بعد است.

ثعلبی نیشابوری تکیه بر این مسئله دارد، وی متولد 427 در نیشابور است، ایشان مفسر و صاحب تعبیر معروف «الشکف و البیان» است و جنبه‌های مختلفی داشته که یکی از آنها جنبه وعظ بوده که در نیشابور مجالس وعظ داشته است. ثعلبی در دهه آخر عمر خود کتابی با عنوان «قتلی القرآن» یعنی کسانی که قرآن را شنیدند و مردند را می‌نویسد. در این کتاب هفده روایت آورده شده است که اولین روایت به پسر فضیل بن عیاض اختصاص یافته است، فضیل عیاض همان فردی است که در حین سرقت ایمان می‌آورد. جالب است که پسر فضیل با شنیدن تلاوت قرآن از دنیا می‌رود.

برخی روایات در مورد آیاتی است که جنبه انذار دارد یعنی از آتش جهنم می‌گوید و طرف وقتی می‌شنود خوف می‌کند و از دنیا می‌رود. اما شش روایت هست که دقیقاً نقطه ثقل تأثیرگذاری آن صوت زیباست، یعنی مستمع با شنیدن صوت زیبا از دنیا می‌رود. یک روایت از «صالح مُری» است که معروف به صدای زیبا بوده است. در این روایت آمده است که صالح مری به کوفه رفته بود، آنجا جوانی می‌بیند که در مسجد نشسته است و با حالتی زار عبادت می‌کند. صالح از آن فرد می‌پرسد چرا اینگونه‌ای؟ آن فرد پاسخ می‌دهد، آرزو دارم تلاوت صالح مری را بشنوم؛ صالح می‌خواند و آن جوان یک باره حالت خاصی پیدا می‌کند و از دنیا می‌رود.

چکیده مقاله 

قرآن به‌مثابه آخرین کتاب الهی که بر پیامبراکرم (ص) نازل شد، از همان صدر اسلام مورد توجه دگرکیشان قرار گرفت. با‌ توجه به منابع تاریخی، حتی کسانی که اعتقادی به کتاب خدا نداشتند، آیات آن تأثیر به سزایی بر روی آنان گذاشته بود به گونه‌ای که سران مشرکان، مردم را از شنیدن قرآن نهی می‌کردند. این مسئله نشان دهنده جنبه‌ای مهم از  ویژگی‌های زیباشناسانه متن قرآن است که توجه به آن می‌تواند تأثیر زیادی در تأثیرگذاری بر مخاطب داشته باشد. با تکیه بر منابع تاریخی می‌توان دریافت که جنبه زیباشناسانه قرآن حتی در مرحله «پیشا فهم» نیز سبب جذب مخاطب می‌شود.

چنین جنبه‌ای در دیگر متون الهی از بعد تأثیرگذاری دیده نمی‌شود. بی‌شک جنبه متعالی زیباشناسانه آیات قرآن چنان تأثیری بر مخاطب می‌گذاشت که حتی مخاطبی که توجهی به معانی والای این کتاب آسمانی نداشت نیز  جذب آن می‌شد.

روایات تاریخی بسیاری در منابع مختلف وجود دارد که از تأثیر زیباشناسانه آیات بر روی مخاطبان سخن می‌گویند.

ثعلبی نیشابوری در کتاب «قتلی القرآن»، 17 حکایت از تأثیر قرآن بر مخاطبانی که پس از شنیدن آیات خدا جان به جان آفرین تسلیم کردند، آورده است.

نکته مهم در این حکایات، تأثیر بُعد موسیقایی و هنری تلاوت بر مستمعان است که فارغ از توجه به محتوای والای قرآن کریم، تلاوت با صوت خوش و خشوع قلب می‌تواند تأثیر به‌سزایی در  مخاطبان، حتی دگرکیشان، داشته باشد.