موسیقی اوقات فراغت رمضان

قدیم‌ترها؛ خیلی قدیم‌تر از آنکه حتی دست پدربزرگ و مادربزرگ‌ها یک گوشی هوشمند باشد و زمان زیادی از روز و شب را به چرخ زدن در دنیای هوشمند و مجازی بگذرانند، اوقات فراغت در رمضان به نحوی دیگر اجرا می‌شد. علاوه بر اینکه دوره قرآن و ختم انعام و ادعیه رمضان را در روزهای رمضان مثل امروز دور هم اجرا می‌کردند، مردم در روزهای رمضان اوقات فراغت را با موسیقی خاص رمضان سپری می‌کردند.

نقاط مشترک

موسیقی اوقات فراغت در رمضان، بسته به شهر یا روستایی که در آن اجرا می‌شد تفاوت‌هایی با هم داشت اما دو نکته در تمامی آنها یکسان بود. اول اینکه موسیقی‌ای که در شب‌های رمضان اجرا می‌شد آوازی و همراه با ساز بود و روایتگری. دوم اینکه اغلب آثاری که به عنوان موسیقی اوقات فراغت اجرا می‌شد داستان‌ها، حکایت‌ها و اشعاری بودند که موعظه می‌کردند یا ریشه در اشعاری نیایش‌گونه داشتند.

خب قدیم‌ترها مردم بسیار علاقه‌مند به شنیدن داستان‌ها و حکایت‌ها بودند و ادبیات غنی ایران‌زمین سرشار از داستان‌ها و حکایت‌هایی بود که علاوه بر پرکردن اوقات فراغت روزه‌داران، ساعت‌های روزه‌داری را برای آنها آسان‌تر می‌کرد. برای مثال در شیراز سعدی‌خوانی بود با حکایت‌هایی از کتاب سعدی که هم غنای فرهنگی مردم را بیشتر می‌کرد هم ‌نسل جوان‌تر را به موسیقی و ادبیات ایران‌زمین پیوند می‌داد.

در دربار شاهان ایرانی نیز در ماه رمضان موسیقی نواخته می‌شد و به شاعران هبه می‌دادند که اشعاری برای این دوران بسرایند تا زمان روزه‌داری آسان‌تر سپری شود. در دربار شاهان زنان نیز مجلس‌های موسیقی جداگانه‌ای داشتند که اغلب روزها اجرا می‌شد.

تفاوت‌های فصلی

موسیقی‌ای که در نواحی ایران به عنوان موسیقی اوقات فراغت رمضان شناخته می‌شود، در زمان‌های مختلفی بود. برای مثال وقتی رمضان در تابستان و اواخر بهار بود در قسمت‌های جنوبی ایران که شرایط برای اجراهایی در خیابان و کوچه نبود و خیلی اوقات نیز مردان در نخلستان‌ها مشغول به کار بودند و فصل برداشت خرما می‌شد، موسیقی بین زمان عصرگاهی و افطار به پیش‌خوانی برای افطار با ساز دمام و طبل و نقاره بود و بیشتر حالت مناجات داشت. پس از افطار نیز بیشتر بزرگترها در جمع‌های خطابه شرکت می‌کردند.

زمان‌هایی هم که بود که زنان گرد هم جمع می‌شدند و در جمع‌های زنانه پس از ختم قرآن به حکایت‌خوانی

می‌پرداختند و آوازهای حکایت‌گونه و نیایش‌خوانی اجرا می‌کردند.

توجه به شب قدر و ائمه(ع)

 وقتی رمضان به شب‌های قدر نزدیک می‌شد بیشتر موسیقی اوقات فراغت رمضان روایات و حکایات از حضرت علی(ع) و زندگی و شیوه رفتار آن حضرت را داشت و در شب‌های قدر موسیقی اوقات فراغت رمضان همه و همه روایت ضربت خوردن حضرت علی(ع) بود.

هوشنگ جاوید در کتاب موسیقی رمضان که نت‌نگاری آن توسط محمدرضا درویشی بوده در مورد این موسیقی آورده است: «روایتگران بومی به خلاف ماه‌های دیگر سال، منظومه‌های دینی و یا حماسه‌خوانی دینی را با نوای ساز خود برای مردم تعریف می‌كردند و در ماه رمضان، نقل و روایت آنها به منظومه‌هایی چون خاورنامه (اثر محمدبن حسام‌الدین)، حمله حیدری (از صافی اصفهانی)، حمله حیدری (از راجی كرمانی)، معراج‌نامه (مخصوص حكایت معراج پیامبر(ص)) الهی‌نامه، داوری‌خوانی (شرح قضاوت‌های مولا علی(ع) و جوانمردی‌های ایشان) اختصاص پیدا می‌كرد.

در میان بسیاری از اقوام ایرانی كه پیرو اهل سنت بودند، خواندن زندگینامه امام حسین(ع) و خواندن شرح جوانمردی‌ها و زندگانی امام علی(ع) جزو رسوم لازم و دینی واجب بر گردن بزرگ خانواده بود كه باید انجام می‌دادند.»

موسیقی اوقات فراغت

موسیقی اوقات فراغت در رمضان مخصوص زمان‌هایی بود که مردم از کار فارغ بودند و زمان‌هایی که شالی‌کاران مشغول کشت یا برداشت بودند و یا صیادان مشغول صید بودند نوع موسیقی کار اجرا می‌شد که با این موسیقی کاملاً تفاوت داشت.

موسیقی اوقات فراغت رمضان، هرچقدر در سمت‌وسوی خراسان درونی می‌شود، در مناطق جنوبی و غرب ایران بیرونی‌تر است و سازهای کوبه‌ای بیشتر آوازهای و حکایت‌خوانی‌ها را همراهی می‌کند. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستانسرا بوده‌اند. شهرهای بجنورد، شیروان و قوچان، مراکز عمده بخشی‌های شمال خراسان بوده است(شهرهای اصلی و مراکز قدرت در شمال خراسان قدیم). روایات عامیانه در تعریف عنوان بخشی بر این باور است که بخشی کسی است که خداوند به او بخششی یا موهبتی عطا فرموده و او را فردی استثنایی کرده است. بر طبق همین روایات، بخشی باید بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگوید، داستان بسراید و ساز خویش را نیز بسازد.

برخی مناطق ایران نیز در زمانی که زنان در حال آماده‌سازی طعام بودند -به ویژه زمان‌هایی که در افطاری هم جریان داشت- یکی دو نفر از آنها آواز می‌خوانند و باقی افراد با آنها تکرار می‌کردند. این شیوه موسیقی نیز دعا و نیایش بود و شکرانه طعامی بود که آماده می‌کردند و نعمتی که خداوند در ماه ضیافت در سفره قرار داده است.

نقل‌خوانان و حکایات‌خوانان بدنه مهم موسیقی اوقات فراغت در رمضان بودند. حکایت‌هایی که انتخاب می‌شد همه و همه روایت‌هایی مذهبی بودند و هدف از این نوع روایتگری مذهبی در ماه رمضان، به‌کارگیری صحیح از هنر موسیقی و داستان بود كه ضمن آشنا ساختن جمع با اتفاقات مختلف رخ داده در طول تاریخ مذهبی، آنان را با جنبه‌های مختلف سیره ائمه اطهار(ع) و پیامبر(ص) نیز آشنا می‌كرد.

این نوع موسیقی رمضان نیز در نواحی مختلف ایران از میان رفته است زیرا با ورود رسانه‌ها و زیاد شدن دغدغه‌های مردم، زمانی برای گوش فرادادن به این موسیقی و شنیدن حکایت‌ها و روایت‌ها نمانده است. متاسفانه رسانه صدا و سیما نیز، علیرغم پرداختن به ادعیه و حکایت‌ها در رمضان موسیقی اوقات فراغت و اصلاً موسیقی نواحی ایران را در ماه رمضان کمتر پخش می‌کند و در بسیاری از مناطق ایران حتی نمونه‌های نوشتاری آنها در حال از میان رفتن است.

الهام نادری فرید