موسیقی رمضان در ترکیه

در ترکیه سفره افطاری که در ماه رمضان با آن افطار می‌شود، اغلب با موسیقی فصیلی همراه است. رستوران‌ها، چه در هتل باشند و چه نباشند، اغلب موسیقی زنده فصیلی پخش می‌کنند که خیلی‌ها در ترکیه این موسیقی را با سرودهای کلیسای کاتولیک رومی قرون وسطی مقایسه می‌کنند، اگرچه دومی بسیار پیچیده‌تر به نظر می‌رسد.

هنگامی که ترک‌ها در آناتولی مستقر شدند و امپراتوری عثمانی را ساختند، موسیقی انواع مختلفی در میان طبقه حاکم شهری و به ویژه در کاخ و اطراف آن و در عمارت‌های طبقه بالا توسعه یافت. این سنت بر دو پایه استوار بود - ادبیات نخبه یا دیوان که بیشتر شامل شعر و دستورات عرفانی اسلام در قرن شانزدهم بود.

موسیقی از استادی به استاد دیگر منتقل شد زیرا تا اوایل قرن هجدهم سیستم نت‌نویسی وجود نداشت. نوازندگان شنیداری یاد گرفتند و استادان موسیقی آن را به شاگردان خود منتقل کردند. امروز به لطف تلاش‌های شاهزاده دیمیتری کانتمیر از مولداوی که بین سال‌های 1687 تا 1710 در استانبول زندگی می‌کرد،  حدود 350 قطعه موسیقی ترکی حفظ و نت‌نویسی شد.

تا حد زیادی شناخته‌شده‌ترین فرم‌های موسیقی کلاسیک چیزی است که به آن fasıl می‌گویند که در ترکی به معنای بخش یا قسمت است. این کلمه در اصل از زبان عربی وارد موسیقی ترکیه شد و هنگامی که به موسیقی اطلاق می‌شود به نواختن و آواز خواندن قطعات به ترتیب خاصی اشاره دارد. این گاهی اوقات به عنوان سوئیت در انگلیسی ترجمه می‌شود.

فرم‌ها

چهار فرم مختلف ساز و سه فرم آوازی وجود دارد که توسط یک نفر با استفاده از تنبور با سنج رهبری می‌شود و در طول آهنگ‌سازی‌های آوازی ممکن است بداهه‌پردازی‌های ساز وجود داشته باشد.

سازهای مورد استفاده در اجرای فسیل عموماً ساز زهی که با کندن نواخته می‌شود، نی، فلوت نی، تنبور با سنج، تنبور، عود کنده شده با گردن بلند، عود کنده شده با گردن کوتاه. کانون، زیتر کنده شده و کمانچه هستند.

 برخی از ترانه‌ها به قرن چهاردهم بازمی‌گردند، در حالیکه برخی دیگر به اواخر قرن نوزدهم بازمی‌گردند، زمانی که ترانه‌سرا حاجی عارف بیگ بسیار محبوب بود. مرحوم دکتر امیل چلبی اوغلو با تجزیه و تحلیل مجموعه‌ای از فصیل از سال 1826 در رمضان نامه، به میزان قابل توجهی به آنچه در مورد آهنگ‌ها شناخته شده است افزود.

به گفته چلبی اوغلو، بسیاری از آهنگ‌های رمضان حاوی نام‌هایی است که در استانبول قرار دارند، مانند مسجد آیازما و ساختمان فانوس دریایی بین آهیرکاپی و چاتلادیکاپی.

آهنگ‌ها به طور سنتی چهار سطر با هشت هجا در هر سطر بودند. سطرهای اول، دوم و چهارم دارای قافیه هستند،

آموزش موسیقی فاصیل در کاخ توسط سیستم تمرینی از زمانی که کاخ توپکاپی ساخته شد شروع شد. زمانی که در حضور سلطان با حضور کارشناسان موسیقی خارج از کاخ اجرا می‌شد، «حزور فصلی» یا «حرم فصلی» نامیده می‌شد. زمانی که در مکان‌های عمومی و در سالن‌های تماشاگران کاخ‌ها با حضور تعداد زیادی از خوانندگان و ساز‌نوازان اجرا می‌شد، به آن «میدان فصل» یا «کومه (مس)» می‌گفتند.

بسیاری از آهنگ‌های فصلی هنوز هم محبوب هستند و به خوبی شناخته شده‌اند زیرا این نویسنده می‌تواند تأیید کند که یک کشتی کامل از ترک‌ها که از استانبول به جزیره مرمره می‌رفتند، اشعار ملودی‌های فاصیلی را که توسط یک نوازنده ساز که اتفاقاً در قایق بود، خواندند. «پرفورمنس» نشان داد که قطعات آوازی تا چه اندازه نسبت به بخش‌های ساز اهمیت پیدا کرده و در حافظه مردم باقی مانده است.

سنت طبل‌زنی

اما در استانبول سنت طبل‌زنی هم وجود دارد این سنت بسیار قدیمی است و بسیاری معتقدند این سنت همان‌طور که از ایران به بغداد رفته است از ایران به ترکیه برده شده است که عده‌ای طبل‌نواز برای بیداری روزه‌داران طبل می‌نواختند و گاهی آوازی نیز می‎خوانند تا روزه‌داران بتوانند طعامی بخورند.

نکته جالب اینجاست که طبل‌زنی در رمضان هنوز در شهر استانبول که یکی از شهرهای متجدد و توریست‌پذیر است اجرا می‌شود. طبل‌زنانی که در ۹۶۳ محله پرجمعیت‌ترین شهر ترکیه در سراسر خیابان‌ها پراکنده شده‌اند، با لباس‌هایی که به دوران عثمانی‌ها بازمی‌گردد، آماده بازگشت به خدمت هستند و مؤمنان مسلمان را با زدن بر طبل خود و خواندن اشعار کوتاه قبل از طلوع فجر که نشانه شروع روزه است، بیدار می‌کنند.

این سنت را امروز فدراسیون مختاران استامبول بر عهده دارد سلامی آیکوت که ریاست فدراسیون مختاران استانبول و مسئول طبل‌نوازان سنتی ماه مبارک رمضان را بر عهده دارد، این سنت طبل زنی در گذشته که عثمان‌ها حکومت را عهده‌دار بودند از پدر به پسر و از استاد به شاگرد منتقل می‌شد اما امروز هر ساله کارآموزان جدیدی در فدراسیون مختار به صورت رسمی آموزش می‌بینند و به آنها کارت رسمی طبل‌نوازان یا Ramadan Drumers  داده می‌شود. هدف از این کار و حمایت دولت نیز از این فدراسیون این است که سنت رمضان در کشور استانبول با تمام جزییات حفظ و به نسل بعد منتقل شود.

هنر آیینی رو به فراموشی

اگرچه فرهنگ موسیقی رمضان بین تمامی کشورهای مسلمان در ایران پیشینه قدیمی‌تری دارد و از ایران به عربستان، بغداد، ترکیه و بسیاری از کشورهای دیگر سفر کرده است اما امروزه ایران کشوری است که موسیقی رمضان حتی دنبال‌کننده جدی ندارد و در بسیاری از شهرهای نواحی مختلف ایران نیز دیگر چیزی به نام موسیقی رمضان نداریم. متاسفانه این موسیقی به شکل بسیار مهجوری موزه‌ای شده است و حتی بسیاری از قطعات و نواهای این موسیقی حتی به صورت مکتوب نیز وجود ندارد. امید است مراکزی که در حوزه اسلامی در حال فعالیت هستند موسیقی رمضان را مجدد زنده کنند و دوباره صدای طبل و نقاره و آوای سحری‌خوانان در کوچه‌های شهر شنیده شود.

الهام نادری فرید