تنفس در هوای تاریخ اسلام با تماشای آثار هنری + فیلم

۲۸ اردیبهشت هر سال مصادف با روز جهانی موزه در تقویم فرهنگی است و به همین مناسبت بخش اول گزارش از موزه دوران اسلامی را در ایکنا تقدیم شما خوانندگان گرامی می‌شود.

اگر بخواهیم هنر عصر اسلام را در ایران ببینیم باید به موزه دوران اسلامی برویم. ساخت موزه دوران اسلامی در سال ۱۳۲۳ خورشیدی و با الهام از کاخ ساسانی بیشاپور، در محوطه موزه ملی ایران آغاز و در سال ۱۳۲۹ با مساحتی حدود چهارهزار متر مربع و در سه طبقه، ساختمان آن احداث شد. این بنا به ‌منظور تأسیس موزه دوران اسلامی تجهیز و در سال ۱۳۷۵ افتتاح شد ولی در اول تیر ۱۳۸۵، با هدف اصلاح و تکمیل تأسیسات، گسترش برخی فضاها و بازنگری در چگونگی نمایش آثار، این موزه به مدت ۹ سال تعطیل و در ۷ شهریور ۱۳۹۴ بازگشایی شد.

بازدید اول از طبقه دوم!

اما برای دیدن هنر اسلامی بر اساس خط زمانی، اول باید به طبقه دوم این موزه برویم؛ جایی که آثار از دوران پیش از اسلام به نمایش گذاشته شده و شما می‌توانید پس از دیدن آثار دوران اسلامی و قیاس بین آنها، اثرات اسلام را بر آفریده‌های هنرمندان به نظاره بنشینید.

در طبقه دوم این موزه آثار از سده اول تا پایان سده هشتم به نمایش گذاشته شده است؛ یعنی از ابتدای ورود اسلام به ایران تا پایان دوره ایلخانی. آثار ارائه شده در موزه دوران اسلامی در سه تالار به نمایش گذاشته شده است؛ تالار اول مربوط به دوره صدر اسلام است و تالار دوم دوره سلجوقیان و سومی مربوط به ایلخانی است.

با ورود اسلام به ایران ابتدا غرب ایران از این دین تاثیر گرفت و سپس این تغییرات به سمت شرق ایران رفت اما بیشتر آثار تالار صدر اسلام مربوط به نیشابور است زیرا کلان‌شهر نیشابور در زمان صدر اسلام پایگاه فرهنگی دوران صدر اسلام بوده است، آثاری که از این شهر فرهنگی در زمان صدر اسلام به دست آمده بیشتر سفالینه‌ها هستند که انواع مختلف آن را در ویترین‌های موزه دوران اسلامی می‌توان مشاهده کرد. کتیبه‌های به دست آمده از پایگاه فرهنگی نیشابور که در موزه به نمایش گذاشته شده است بیشتر حاوی مضامین اخلاقی و احادیث، آیات قرآنی و ضرب‌المثل‌هاست که هدف از این نوشته‌ها روی ظرف‌ها این بوده که برکت را برای دارنده ظرف به ارمغان بیاورد.

تالار صدر اسلام

در بخش دیگر این تالار یعنی تالار صدر اسلام که در طبقه دوم موزه دوران اسلامی است؛ سکه‌هایی در داخل ویترین‌های شیشه‌ای خودنمایی می‌کند و روی آنها کلمات جلیله بسم‌الله، بسم‌رب و لااله الله حک شده است که در واقع اولین برخورد اسلام با تجارت در دوران اسلامی با این سکه‌ها بوده است.

در بخش دیگر تالار صدر اسلام هنر شیشه‌گری ایرانی خودنمایی می‌کند و کمی آنطرف‌تر ظروف سفالی لعاب‌اندود رنگارنگ است که درخشش بسیار دارد. در دوران اسلامی به دلیل ممنوعیت استفاده از طلا و ممنوعیت‌های شرعی هنرمندان ایرانی برای ساخته سفالینه‌ها از اکسید فلزهای مختلف استفاده می‌کردند که درخشش و تلالو طلا را داشت اما طلا نبود و به آنها زرین‌فام می‌گفتند که نمونه‌های بسیار زیبای آنها در ویترین‌ها قابل مشاهده است. 

در قسمت دیگری از طبقه دوم بخش صدر اسلام به شهر ری می‌رسیم که یکی از پایگاه‌های مهم فرهنگی است به ویژه در دوران آل‌بویه که پایتخت ایران بود در ویترین‌های بخش شهر ری پارچه‌های ابریشمی و نساجی‌های خاص آن دوران قابل مشاهده است. یکی از دیدنی‌هایی که در این بخش چشم هر بیننده را به خود خیره می‌کند سفالینه‌ای است مربوط به دوره سامانی که سنت شکار را نشان می‌دهد و دورتادور بشقاب سفالینه به کلمه البرکه مزین شده است که فزونی نعمت را برای دارنده ظرف از خداوند می‌خواهد.

 در بخش سلجوقیان که اوج هنر ایران بوده و معماری شکوفایی بسیار زیادی داشته است، آجرکاری‌های زیبایی دیده می‌شود. کتیبه‌ها و آجرنوشته‌هایی که در تصویر می‌بینید مربوط به یکی از مراکز بزرگ آموزشی یعنی مدارس نظامیه است که در این دوران شکل گرفت و در خواف یا خراسان امروزی، شیراز و بغداد توسط نظام‌الملک راه‌اندازی شد و متأسفانه این مدرسه در خواف کاملاً از بین رفته است.

در دوره سلجوقیان شاهد شکوفایی شعر و ادبیات نیز هستیم و شاهنامه فردوسی در آن دوران سروده شده است که در معماری دوران سلجوقیان بسیاری از اشعار این شاعر بزرگ ایرانی به صورت تصویری بر کاشی‌ها و ظروف نقش بسته است. یکی از این داستان‌ها، داستان ضحاک ماردوش بر پایه شاهنامه و اژی‌دهاک به عنوان شخصی اهریمنی در آن مورد نکوهش است.

ورود به دوران ایلخانی

در بخش دیگری از این تالار وارد دوران ایلخانی می‌شویم که سومین تالار بخش صدر اسلام در موزه دوران اسلامی است. سفالینه بزرگی پر از نقش و خوشنویسی روی دیوار تالار ایلخانیان خودنمایی می‌کند که این سفالینه محراب امام‌زاده جعفر(ع) در قم است و گفته می‌شود هنرمندان کاشانی از خاندان ابی‌طاهر کاشی‌های زرین‌فام را برای این محراب طراحی کرده‌اند. این محراب به دلیل اینکه در طراحی خاص آن نشان‌دهنده چند محراب تودرتو است به نام در بهشت نام‌گذاری شده است. کتیبه‌هایی که اطراف این محراب را منقش کرده، کار خاندان ابی‌طاهر بوده و به خط کوفی نوشته شده‌اند.

در دوران ایلخانی معماری اسلامی به اوج خود رسیده است و در موزه دوران اسلامی یکی از زیباترین جلوه‌های آن، محراب بقعه ربیعه خاتون است. این محراب متعلق به مسجدي در شمال غربي امام‌زاده ربيعه خاتون(س)، در روستای اشترجان استان اصفهان كه در سال ۷۰۸ هجری قمری و بر اساس كتيبه سردر بزرگ مسجد، در دوره محمد بن محمود بن علي اشترجانی ملقب به ملك الوزرا بنا شده است. بنای مسجد در وسعتي حدود ۱۵۰۰ متر مربع و با نقشه يك ايوانی و به اعتباری دو ايوانی مشتمل بر دو سر در شمالی و شرقی و شبستان‌های ستون‌دار و صحن و رواق‌های اطراف آن و گنبد خانه است. سازنده این اثر بر اساس آنچه روی آن حک شده مسعود کرمانی است.

تزیینات محراب شامل حاشیه اصلی، ترنج‌های به‌هم‌پیوسته با نقوش گل و بوته به صورت برجسته و فرو رفته است و در زمینه کتیبه‌های این محراب، گل و بوته‌های تزیینی زیبایی وجود دارد. در دو طرف محراب، دو ستون استوانه‌ای گچبری با تزیینات هندسی و گیاهی مشاهده می‌شود. در زیر قوس محراب تزیینات گیاهی - اسلیمی به صورت برجسته - فرو رفته دارد که زمینه فرو رفته آن با رنگ آبی و قسمت‌های برجسته آن با رنگ سفید تزیین شده است. در زیر حدیث نبوی، تزیینات هندسی گره چینی به چشم می‌خورد و در قسمت مرکزی محراب، در یک کادر مستطیل شکل، قوس محرابی کوچکتری دارد که با تزیینات گل و بوته اسلیمی تزیین شده است.

جغرافیایی جهان اسلام و سند اثبات نام خلیج فارس

یکی از آثاری که علیرغم حملات مختلف به ایران از دوران ایلخانی باقی مانده و از اهمیت بسیار برخوردار است؛ در یک مکعب شیشه‌ای در طبقه دوم موزه دوران اسلامی خودنمایی می‌کند. کتاب مسالک و ممالک، توسعه کشورهای اسلامی را شرح و راه‌های رفتن به خانه خدا در جغرافیای جهان اسلام را نشان می‌دهد. مسالک و ممالک اثر ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی است و یکی از دلايل اهميت اين اثر براي ايرانيان این است که از آن به‌عنوان سندی بااهمیت برای اثبات نام حقیقی خلیج فارس یاد می‌شود.

نقشه‌ای که در سمت چپ صفحه نشان داده شده است نقشه خلیج فارس است که به وضوح نام خلیج فارس بالای نقشه ذکر شده است و این سندی است که برای آیندگان هم قابل استناد است و در فهرست جهانی یونسکو این کتاب و این نقشه به ثبت رسیده است. این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است.

دوران تیموری

طبقه دوم این مجموعه در اینجا به پایان می‌رسد و پس‌ازآن وارد دوره تیموری می‌شویم. مردی که فرزندانی هنردوست و هنرپرور داشت و این دوران را در در قسمت دوم این گزارش در هفته آینده بررسی خواهیم کرد.

برای بازدید از موزه دوران اسلامی باید به آدرس خیابان امام خمینی، خیابان سی تیر، موزه ملی ایران که در مجاورت موزه ایران باستان واقع شده، مراجعه کنید. ساعات کاری موزه دوران اسلامی در شش ماه اول سال از ساعت 9 الی 19 و در شش ماه دوم سال از ساعت 8 الی 17 است. بد نیست بدانید امروز بازید از تمام موزه‌ها، محوطه‌ها و کاخ‌های تاریخی زیرمجموعه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سراسر کشور رایگان و فرصت خوبی برای بازدید از این موزه است.

گزارش از الهام نادری فرید