ورود به حریم شخصی اعضای خانواده با هدف تربیتی؛ جایز یا حرام؟

به گزارش ایکنا، نشست «جواز یا عدم جواز ورود به حریم شخصی فرزند و همسر با هدف تربیتی» امروز 7 تیر با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین هادی عجمی؛ پژوهشگر حوزوی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

یکی از مباحثی که امروزه بسیار مطرح می‌شود بحث حریم شخصی و حریم خصوصی افراد است. این بحث از جهات مختلف مورد بحث قرار می‌گیرد از جمله در بحث تربیت فرزند و ارتباط زوجین این مسئله مطرح می‌شود. بحث حریم شخصی یک عنوان وارداتی است که چند صباحی است در فرهنگ ما از آن صحبت می‌شود. چون اصل این عنوان منصوص در آیات و روایات نیست اولین مقدمه لازم این است که ببینیم این مطلب در ادله فقهی ما جایگاهی دارد یا ندارد. بعد عنوانی که برای کرسی انتخاب شده است یعنی جواز یا عدم جواز ورود به حریم شخصی خانواده مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تربیت به معنای فرایند شکوفاسازی استعدادها است البته مسائلی در حاشیه آن وجود دارد مثل امر به معروف و نهی از منکر. لذا اگر بحث از تربیت می‌کنیم و اینکه آیا جایز است با هدف تربیتی به حریم خصوصی افراد وارد شویم معنای عامی از تربیت مورد نظر است، نه معنای خاص آن که صرف ارتباط مربی با متربی برای شکوفایی استعدادها است.

دو جهت‌گیری نسبت به حریم شخصی در فرهنگ اسلامی

حریم شخصی در غرب برگرفته از اصل آزادی است. طبق این نگاه آزادی اصل است و مسائل دیگر فرع است و باید از آن به دست بیایند. بحث‌های زیادی در غرب در این رابطه مطرح شده است. اجمالا آزادی اصلی است که باید مسائل دیگر را با آن مطابقت داد. در فرهنگ اسلامی برخی به سمتی رفتند که حق حریم شخصی داشتن را نفی کردند، یک عده هم صد درصد آن را پذیرفتند و آیات و روایاتی که در مورد مباحث هدایتی و تربیتی است را بر اساس آن توجیه می‌کنند و حتی در امر به معروف و نهی از منکر حریم شخصی را اصل قرار می‌دهند.

در ابتدا عرض شد که بحث حریم شخصی در لسان ادله وارد نشده ولی عناوینی وارد شده که بر رعایت حریم شخصی دلالت دارند مثل آیه «وَلَا تَجَسَّسُوا» که دلالت می‌کند تجسس حرام است. تجسس چیست؟ تجسس یعنی انسان دنبال چیزی باشد که افراد از دیگران پنهان می‌کنند. پس قرآن از این کار نهی می‌کند که شما بدون اجازه فرد وارد حوزه‌ای شوید که او از دیگران پنهان کرده است. وقتی این معنا را پذیرفتیم باید بحث کنیم آیا در روش تربیتی اصل بر این است که تجسس در امور دیگران جواز دارد یا خیر. یه عبارت دیگر اگر تجسس حرام است می‌تواند در روش‌های تربیتی مورد استفاده قرار بگیرد یا نه.

وارد نشدن به خانه دیگران و حرمت استراق سمع از دیگر عناوینی است که با بحث ما انطباق پیدا می‌کند. همچنین در روایاتی درباره اجتناب از تتبع عورات المسلمین بیاناتی وارد شده است. عورت چیزی است که افراد از دیده شدن آن حیا دارند. این دسته روایات دلالت دارند به چیزی که افراد از دیگران پنهان می‌کنند نزدیک نشوید. تا اینجا حرمت وارد شدن به آن دایره‌ای که شخص از دیگران پنهان می‌کند روشن شد و طبیعتا این مسئله مصداق رعایت حریم خصوصی دیگران است. حال اینکه خود فرد حق حریم شخصی دارند یا نه بحثی دیگری است که مستقیم از این آیات و روایات به دست نمی‌آید.

آیا برای تربیت، هر روشی صحیح است؟

در اینجا این سوال مطرح می‌شود که آیا از این روش حرام می‌توانیم با اهداف تربیتی استفاده کنیم یا نه. به تعبیر دیگر سوال این است که آیا برای رسیدن به اهداف تربیتی می‌توانیم از هر روشی استفاده کنیم یا به عبارت دیگر هدف وسیله را توجیه می‌کند؟ ابتدائا باید عرض کنم همیشه اینطور نیست که هدف وسیله را توجیه نمی‌کند چون بعضی جاها در شریعت تجویزهایی برای استفاده از دروغ داده شده است. پس اینکه بگوییم به صورت کلی هدف وسیله را توجیه نمی‌کند درست نیست ولی عموما باید برای اهدف تربیتی از ابزارها و روش‌های حلال و مباح استفاده کرد.

فقها در این زمینه چه نظری دارند؟ ما دو نگاه داریم یکی اینکه ورود به حریم شخصی افراد جایز نیست، حتی با هدف تربیتی چون باید این کار با وسیله درست انجام شود. برخی هم قائل به جواز هستند و ادله‌ای برای این مسئله بیان می‌کنند از جمله اینکه برخی روایات اشاره دارد می‌توانید در مواردی استراق سمع کنید. به عنوان نمونه حضرت دیدند دو نفر از خادمین ایشان حرف‌های ناشایست به هم می‌گویند، حضرت مخفیانه سخن آنها را گوش دادند و بعد آنها را به شهر جداگانه فرستادند. در نمونه‌ای دیگر حضرت به فردی گفتند همسرت دشمن ما است ولی او باور نکرد. حضرت گفت اگر باور نداری تظاهر به خروج از منزل کن و ببین او راجع به اهل بیت چه می‌گوید. آن شخص این کار را انجام داد و دید همسرش در مورد اهل بیت(ع) تفکر ناصبی دارد. این ادله به صورت خاص برخی موارد استراق سمع را تایید می‌کند که البته شاید در آن مناقشه شود مثلا گفته شود چون مسئله امامت خیلی مهم است استراق سمع جایز شمرده شده است یا در مورد دو خادم جوان که حضرت مخفیانه صحبت آنها را گوش کردند شاید گفته شود در مورد خادم بوده است و تسری آن نسبت به همسر و فرزند سخت باشد.

اصلی‌ترین دلیل در این زمینه این آیه قرآن است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاه دارید». در آین ایه به طور مطلق دستور می‌دهد خود و فرزندتان را از آتش جهنم دور کنید. این آیه اطلاق دارد و شامل همه موارد می‌شود. از مرحوم تبریزی سوال شده است کسی که نسبت به همسرش شک می‌کند می‌تواند به اوراق و اسناد او نگاه کند؟ ایشان می‌گوید تجسس جایز نیست مگر جایی که احتمال داده شود ضرری به او وارد شود، مثلا خطر این است اتفاق بدی برای همسر بیفتد. بعد ایشان به همین آیه استناد می‌کنند.

بر پایه این نگاه ورود به حریم خصوصی دیگران در حالت ابتدایی جایز نیست مگر در جایی که چاره‌ای نباشد. دیدگاه برگزیده همین است که آیه نسبت به روش‌های صیانتی اطلاق دارد مگر مواردی که حرام باشد. پس به حکم اولی نمی‌توان به حکم صیانت، به حریم شخصی افراد ورود کرد ولی اگر برای تربیت و صیانت راهی جز ورود به حریم شخصی نباشد میان وظیفه صیانت و رعایت حریم شخصی تزاحم پیش می‌آید و باید اولویت‌سنجی کرد. در این موارد تزاحم بین عدم تجسس و عمل به آیه داریم. پس ما نمی‌گوییم اطلاق شامل تجسس هم می‌شود بلکه از باب تزاحم جایز است.