سوء استفاده امویان از بیت‌المال مسلمین

ایکنا با فرارسیدن ایام سوگواری امام حسین(ع) در سلسله یادداشت‌هایی به بررسی گستره تحولات اجتماعی که باعث شد فقط پنجاه سال پس از ارتحال پیامبر اکرم(ص) واقعه عاشورا رخ دهد و بالاتر از آن عواملی که باعث شد جامعه آن روز در مقابل این حادثه بزرگ، واکنشی سرد، بی‌روح و کم‌اثر از خود بروز دهد، می‌پردازد.

از زمان حکومت خلیفه سوم که خود از امویان بوده و استانداران خود را نه بر پایه مبانی دینی و تقوا و دین‌داری بلکه بر پایه خویشاوندی خود تعیین می‌کرد، دست‌اندازی در بیت‌المال مسلمین آغاز شد و روز به روز نیز گسترش یافت. 

حکام اسلامی در این دوران که همگی از خاندان اموی بودند، بدون داشتن تخصص و تقوا در رأس مناصب حکومتی قرار گرفته و بیت‌المال مسلمین را به جای اینکه به عدالت در میان مسلمانان توزیع کنند، مصروف خود و امیال شخصی می‌کردند. 

یکی از دلایلی که در اواخر دوران خلیفه سوم باعث شورش سراسری مسلمانان شد، ولخرجی‌ها و اشرافی‌گری حکام اموی در جای جای حکومت اسلامی بود. این امرا و حکام به جای اینکه از بیت‌المال برای توسعه و آبادانی و رفع محرومیت از مسلمین استفاده کنند، آن را مصروف اهداف سیاسی و امیال شخصی خود می‌کردند. 

جامعه اسلامی پس از دوران پیامبر(ص) تا زمان حکومت امام علی(ع) آن‌چنان غرق در مادیات و سوء استفاده از بیت‌المال شد که حضرت امیر(ع) یکی از شروط حکومت خود را أخذ مال‌های حرامی عنوان کرد که از سوی عده‌ای با بی‌عدالتی از بیت‌المال برداشت شده بود. 

در زمان حکومت امام علی(ع) نیز که معاویه در شام حکومت داشت، تمامی بیت‌المال سوریه و شام را صرف جنگ‌ و مخالفت با امام علی(ع) برای دستیابی به خلافت مسلمین کرد. او برای رسیدن به حکومت مسلمین از سوءاستفاده در بیت‌المال هیچ‌گونه ابایی نداشت و به راحتی بیت‌المال مسلمین را خرج اهداف خود می‌کرد.   

مرحوم کلینی نقل می‌کند گروهی از شیعیان به امام علی(ع) عرض کردند برای تثبیت پایه‌های حکومتت، اشراف را بر ما برتری بده و از بیت‌المال اموالی را بین آنان تقسیم کن. حضرت(ع) در پاسخ می‌فرماید: «آيا براى پيروزى، از ستم در حق كسانى كه بر آن‌ها حكومت مى‌كنم، استمداد جويم؟». سپس، می‌فرماید: «به خدا سوگند! من گِرد چنين كارى نمى‌گردم مادامى كه شب و روز طلوع و غروب دارند». در ادامه مى‌فرمايد: «اگر اين اموال از خودم بود، به يقين در ميان آن‌ها به طور مساوى تقسيم مى‌كردم تا چه رسد به اينكه اموال خدا است». 

امام علی(ع) پس از پذیرش خلافت، اقدام به بازگرداندن عطایای بی‌حساب و کتاب از بیت‌المال کرد و فرمود: «به خدا قسم اگر این اموال را بیابم، به بیت‌المال باز می‌گردانم؛ هر چند مهر زنان شده باشد یا کنیزی با آن خریده باشند، چون عدالت سبب گشایش و پیشرفت جامعه است و آن که عدالت به او گران آید، تحمل جور برای او گران‌تر است».

عبدالله بن جعفر، داماد و برادرزاده امام علی(ع) که دچار مشکل مالی شده بود، نزد آن حضرت آمد و درخواست کمک کرد. امام(ع) به او فرمود: «نه به خدا قسم، چیزی برای تو نمی‌یابم، مگر اینکه به عمویت دستور سرقت دهی تا به تو کمک کند (کنایه از اینکه برداشت بدون حساب و کتاب از بیت‌المال، دزدی است)». 

امام باقر(ع) از رسول اکرم(ص) نقل می‌کند که ایشان فرمودند: «پنج کس هستند که من و هر پیامبر مستجاب‌الدعوه‌ای، آنان را لعنت کرده است. آن کس که در کتاب خدا، آیه‌ای را زیاد گرداند و کسی که سنت و روش مرا رها کند و کسی که قضا و قدر خدا را تکذیب کند و کسی که حرمت اهل بیت مرا که خدا واجب فرموده نگه ندارد و کسی که اموال عمومی را، به خود منحصر کند و با (تصرف در) آن را (به نفع خود) حلال شمارد. درباره بخشش از بیت‌المال حضرت علی(ع) فرموده است: «جواد الولاهْ بفیء المسلمین، جو و ختر؛ بخشش نابجای حکمرانان از اموال عمومی مسلمانان، ستم و خیانت است».

در دوران امام حسین(ع) سوء استفاده از بیت‌المال مسلمین به اوج رسیده بود. زمانی که مسلم بن عقیل وارد کوفه شد، 18 هزار نفر از مردم کوفه با او بیعت کرده و آماده قیام علیه ابن زیاد شدند اما پسر مرجانه از بیت‌المال مسلمین کوفه استفاده کرده و با توزیع دینارهای طلا میان مردم، آن‌ها را از گرد مسلم دور کرد و کار به جایی رسید که از 18 هزار نفری که با مسلم بیعت کرده بودند، هیچ‌کس باقی نماند و مسلم تنها ماند که در نهایت نیز دستگیر شده و به شهادت رسید.