نادیده‌هایی دیدنی از نور کلام‌الله به روایت کتابت + عکس و فیلم
همزمان با برگزاری نمایشگاه «مصحف نور» شامل قرآن‌های نفیس گنجینه‌های نادیده، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) علاوه بر نگاهی پژوهشی به تاریخچه کتابت قرآن کریم، گزارشی از این نمایشگاه را تهیه کرده است.
به گزارش ایکنا؛ قرآن کتاب خدا و کتاب مقدس دین اسلام است که به صورت وحی توسط جبرئیل بر پیامبر اسلام نازل شده است. مسلمانان قرآن را بزرگترین معجزه حضرت محمد(ص) و روشن‌ترین دلیل بر پیامبری او می‌دانند. قرآن اصلی‌ترین منبع وحی در اسلام به شمار می‌آید و به 30 جزء تقسیم شده و 114 سوره دارد.
«قرآن» بازتاب فراوانی در هنر مسلمانان داشته و بیشترین نمود آن در هنرهایی چون خوشنویسی، تذهیب، تَجلید (جلد کردن)، ادبیات و معماری قابل مشاهده است. از آنجا که حفظ و انتشار قرآن به وسیله نسخه‌نویسی صورت می‌گرفت؛ هنر خوشنویسی در میان مسلمانان بسیار پیشرفت کرد و به تدریج قرآن به خط‌های گوناگونی چون نسخ، کوفی، ثلث، شکسته و نستعلیق نوشته شد.
آیات قرآن در ادبیات فارسی و عربی هم بسیار کاربرد و تاثیر داشته است. هم در نثر و هم در شعر فارسی و عربی عبارات و مضامین قرآنی فراوانی به‌کار رفته است.
هنر معماری اسلامی بیش از هرچیزی تحت تأثیر آیات قرآن بوده است. در بیشتر بناهای تاریخی مسلمانان از جمله مساجد و کاخ‌ها، عبارت‌های قرآنی دیده می‌شود. همچنین برخی از مضامین قرآنی چون اوصاف قرآن از بهشت و جهنم در معماری بناها به کار رفته است.
موزه کوشک احمدشاهی از بخش‌های اقماری مجموعه کاخ‌موزه نیاوران به مناسبت بازه زمانی رحلت تا میلاد باسعادت رسول مهربانی حضرت محمد مصطفی(ص) مجموعه‌ای از قرآن‌هایی را که در گنجینه موزه‌های مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران نگهداری می‌شود تا 22 مهر جهت بازدید علاقه‌مندان در معرض نمایش قرار داده است. آنچه در ادامه می‌آید گزارش ایکنا از این نمایشگاه است.
خوشنویسی؛ تجسم کلام وحی
روئین پاکباز در جلد نخست از مجلد سه جلدی «دائره‌المعارف هنر» و در فصل هنر خوشنویسی و جایگاه آن در هنر اسلامی نوشته است: «خوشنویسی در جهان اسلام را می‌توان شاخص‌ترین هنر در پهنهٔ سرزمین‌های اسلامی و به مثابهٔ زبان هنری مشترک برای تمامی مسلمانان دانست. هنر خوشنویسی همواره برای مسلمانان ارزش ویژه داشته است. چرا که در بنیاد، آن را هنر تجسم کلام وحی می‌دانسته‌اند. آنها خط زیبا را نه تنها در نسخه‌پردازی قرآن، بلکه در بیشتر هنرها به‌کار می‌بردند.»
برای تاکید بر جایگاه هنر خط -خوشنویسی- و سهم والا و بالای آن در کتابت آیات وحی و تکمیل آنچه در بالا به آن اشارت شد؛ استاد علی‌اصغر مقتدائی پژوهشگر بزرگی و نامی تاریخ هنر اسلامی در کتاب خود با نام «دایره‌المعارف بزرگ خط» نوشته است: «تکامل و تبدیل خط به هنر خوشنویسی بیش از هرکجا در میان مسلمانان به چشم می‌خورد. در قرآن در آیه‌های «ن، والقلم و ما یسطرون» (سوره مبارکه قلم) و «الذّی علّم بالقلم» (سوره مبارکه علق) به جایگاه و اهمیت «قلم» و «نگارش» نزد مسلمانان، اعتقادشان و کتاب آسمانی اشاره شده است.»
روئین پاکباز در فرازی دیگر از کتاب «دائره‌المعارف هنر» چنین آورده است: «در صدر اسلام زیبانویسی امری ناشناخته بود. در قرون اولیه هجری، خطی به نام «کوفی» برای تحریر قرآن پدید آمد که متشکل از عناصر مدور، عمودی‌های کوتاه و افقی‌های کشیده بود. خط کوفی در جریان تحولش تا سده پنجم هجری قمری صورت هندسی و تزئینی پیدا کرد، تا حدی ناخوانا شد و در نهایت عمده کارکرد خود را به روشی برای تزئینات و خوشنویسی بدل ساخت.»
از خط کوفی تا نستعلیق
در همین زمینه استاد عبدالرضا مجدی؛ پژوهشگر نامی هنر اسلامی، منتقد هنری و دارای درجه استاد تمامی و ممتازی در هنر خوشنویسی به ایکنا گفت: اغلب نسخه‌های قدیمی قرآن به نوعی خط کوفی اولیه است. پس از سدهٔ پنجم هجری، خط کوفی به‌کلی جای خود را در نگارش متن قرآن به خط «نسخ» و «محقق» داد که حروف آنها بر خلاف حروف زاویه‌دار کوفی، منحنی و قوس‌دار است.
مجدی در ادامه گفتوگو، درباره جایگاه هنر خوشنویسی در ایران به نقش بی‌بدیل و غیرقابل چشم‌چوشی «ابوبکر بن سعد بن زنگی»؛ ششمین و معروفترین پادشاه سلسله اتابکان فارس که در دوران پادشاهی او به سبب نگرش برتر فرهنگی‌اش نسبت به امور سیاسی در دیدگاه «سعد بن زنگی» که به شکوه و آبادی ایران به ویژه خطه فارس منتج شد خاطرنشان کرد: پس از ظهور اسلام، ایرانیان که تا آن زمان خط‌های «میخی»، «پهلوی» و «اوستایی» میان‌شان رایج بود، الفبا و خطوط اسلامی را پذیرفتند. البته نباید این را از خاطر دور داشت که در ایران پس از فتح اسلام، خطاطی به شیوهٔ نسخ وجود داشت.
وی در ادامه روایتش از پیشینه سیر تحول هنر خوشنویسی در ایران تا رسیدن به جایگاه ممتاز کشورمان در کتابت و خوشنویسی قرآن کریم با تاکید بر آنکه در سایه حمایت «سعد زنگی» در فارس، ده‌ها نسخه قرآن خطی به وجود آمد تصریح کرد: در دوران حکومت تیموریان در ایران، خط و خوشنویسی به اوج کمال خود رسید. «میرعلی تبریزی« با ترکیب دو خط «نسخ» و «تعلیق»، خط «نستعلیق» را بنیان نهاد. مشهورترین خطاط قرآن در آن دوره «بایسنقر میرزا» بود و همگان می‌دانند و بر آن آگاه هستند که بزرگترین استاد نستعلیق‌نویس در طول تاریخ «میرعماد حسنی» است.
ظرافت و زيبايی كمال‌گرای هنر ایرانی در قرآن مجید
محسن عبادی، مدرس دانشگاه، پژوهشگر هنر و خوشنويس نیز در گفتوگو با ايكنا درباره چگونگی پيدايش خوشنويسی اسلامی گفت: پس از اسلام از خط «كوفی بنايی» كه تمام حركات آن مسطح بود، «كوفی علوی» استخراج شد كه حركات و شكل‌های مدور زيبايی داشت، بنابراين اشتياق در ميان كاتبان وحی برای نگارش اين خط روز به روز بيشتر می‌شد.
این پژوهشگر هنر اسلامی با اشاره به تاريخچه خوشنويسی در ايران ادامه داد: خط «كوفی علوی» در ايران ابتدا فقط برای نوشتن متون شريف كاربرد داشت اما در همان دوران خطاطان به آن سبب كه متونی از جمله اشعار عارفانه شاعرانی چون مولوی و حافظ را نمی‌توانستند زيبا بنويسند از تلفيق خط نسخ و تعليق، نستعليق را به وجود آوردند.
عبادی با بيان اينكه در ايران خطوط نستعليق و شكسته بيشتر از خطوط مذهبی دیگر استفاده می‌شود، اما هنوز هم خط «نسخ» و «ثلث» در خطوط اسلامی مورد توجه خوشنویسان است یادآور شد: «نسخ» به علت خانايی، سادگی، ظرافت و زيبايی كمال‌گرا برای نگارش قرآن كريم و ادعيه كاربرد دارد. «ثلث» نيز به علت ويژگی خاص شكل و تركيب‌پذيری، برای نگارش كتيبه‌ها و اماكن مقدس به‌صورت نوشته‌های سفيد در زمينه آبی لاجوردی با تكنيك كاشی معرق و يا كاشی هفت رنگ در كاشی‌كاری‌ها ديده می‌شود.
عبادی در پايان به گستردگی کاربرد هنر میان ایرانیان به ویژه در کتابت و مجلدسازی قرآن کریم که میان مردمان و هنرمندان سرزمینمان از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است اشاره کرد و افرود: هنرهای گسترده، پیچیده، به‌غایت جذاب و به همان میزان تاثیرگذار در تذهیب؛ چون نگارگری به ویژه شاخه گل و مرغ، جلدسازی سنتی، كاشی و معرق، معماری، گرافيك و صفحه‌آرايی به عنوان هنرهای مكمل خوشنويسی اسلامی را می‌توان در نگارش و ارائه مجلدهای نفیس قرآن کریم از هنر و هنرمندان ایرانی در سراسر جهان مشاهده کرد.
نگارش نخستین قرآن کامل توسط حضرت علی(ع)
«آنه‌ماری شیمل»؛ اسلام‌پژوه، خاورشناس و مولوی‌شناس سرشناس آلمانی که بخش فراوانی از آثار، تحقیقات و پژوهش‌های حوزه اسلام‌شناسی خاصه هنر اسلامی را در ایران و با محوریت آثار هنرمندان سرزمینمان انجام داده است در کتاب خود با نام «خوشنویسی و فرهنگ اسلامی» درباره پیشینه و تاریخ کتاب قرآن کریم اینگونه آورده است: «گفته شده است که نخستین مصحف کامل را «زید بن ثابت» در زمان «ابوبکر» گرد آورد و نوشت. این مصحف پس از وفات «ابوبکر» نزد «عمر» بود و سپس به «حفصه» دختر عمر رسید.»
در فرازی دیگر از این کتاب آمده است: «البته بخش‌هایی از قرآن به صورت پراکنده در زمان پیامبر اسلام نوشته شد و پیامبر خود بر آن نظارت کرد. به روایتی امام علی(ع) طبق وصیت پیامبر(صلی اللّه علیه وآله) نخستین قرآن کامل را در مدت کوتاهی پس از رحلت پیامبر(ص) نوشت.
همچنین در کتاب «خوشنویسی و فرهنگ اسلامی» آنه‌ماری شیمل می‌خوانیم: «شماره کاتبان وحی در زمان پیامبر به اختلاف از ۲۳ تا ۴۳ نفر ضبط شده است. درباره نخستین خط یا خطوطی که در کتابت قرآن به کار رفت، اختلاف نظر هست. «ابن ندیم» نخستین خطوط عربی را به ترتیب «مکی»، «مدنی»، «بصری» و «کوفی» دانسته است. بر اساس ترتیب مکان نزول قرآن و گسترش مراکز فرهنگی در عراق، احتمالا ترتیب خطوطِ به کار رفته در کتابت مصاحف نیز به همینگونه بوده است. پس از انتقال مرکز خلافت به کوفه، خطوط کتابت قرآن تنوع بسیار یافت که اغلب آنها را کوفی می‌خواندند و برخی از پژوهشگران آنها را «سبک عباسی» خوانده و نامگذاری کرده‌اند.»
قرآن‌هایی اهدایی از مصر، مراکش و هند
مسئول موزه کوشک احمدشاهی نیز به عنوان میزان این نمایشگاه به معرفی قرآن‌های حاضر در این رویداد، تاریخچه و سابقه آنها پرداخت.
مریم فیض‌یاب شهریوری در توضیحی کوتاه درباره نمایش «مصحف نور» به مناسبت بازه زمانی رحلت و میلاد حضرت محمد(ص) گفت: در این نمایشگاه مجموعه‌ای از قرآن‌هایی که در مجموعه تاریخی نیاوران نگهداری می‌شد را به شکلی ویژه برای علاقه‌مندان به نمایش گذاشته‌ایم.
وی درباره قرآن‌های ارائه شده در این نمایشگاه ادامه داد: تمامی قرآن‌های این نمایشگاه مربوط به دوران پهلوی دوم است که از کشورهای مثل هند، مصر و مراکش اهدا شده است. البته تعدادی از آنها توسط بانک مرکزی هدیه شده است.
مسئول موزه کوشک احمدشاهی در معرفی قرآن‌های متفاوت ارائه شده در نمایشگاه «مصحف نور» گفت: یکی از قرآن‌های خاص و ویژه‌ای که اینجا در معرض دید قرار گرفت است به تاریخ 1338 بازمی‌گردد که از طرف خانواده طباطبایی هدیه شده است. تمامی کتاب توسط یک خوشنویس نوشته شده و درجعبه‌ای که تزیین آن از دو هنر تذهیب و میناکاری بهره برده، نگهداری می‌شود.
دیدن نادیدنی‌های قرآنی
فیض‌یاب شهریوری در پاسخ به این پرسش که در سایه تغییر و زبان موزه‌ای در عصر حاضر که از شکل صرفاً ارائه به زبان چندرسانه‌ای بدل شده است؛ نمایشگاه مصحف نور در شکل و شیوه ارتباطی با مخاطب از چه روایت و نگاهی بهره می‌برد گفت: کاخ موزه نیاوران و مجموعه کوشک احمدشاهی همواره به مناسبت‌های مختلف از اشیایی که داخل مخازن و گنجینه‌هایش نگهداری می‌شود رونمایی می‌کند.
وی با بیان آنکه به همین دلیل در هر مناسبتی این اشیاء را از مخازن خارج می‌کنیم و در معرض نمایش قرار می‌دهیم افزود: مخاطبان نیز در مواجهه با این اتفاق و دیدن نادیدنی‌ها بسیار سر شوق و شور می‌آیند.
مسئول موزه کوشک احمدشاهی به شیوه ارتباط مخاطبان با آثار این نمایشگاه پرداخت و گفت: مخاطبان بعد از دیدن این نمایشگاه بخشی از پرسش‌های خود را با راهنمای موزه مطرح می‌کنند و بخش دیگر اطلاعات خود را از تابلوهای نصب شده و اطلاعات نوشته شده روی آنها دریافت می‌کنند. اغلب آنها نیز مواجهه خود را با این دست از آثار گنجینه بسیار جذاب و مطلوب ارزیابی و بیان می‌کنند.
از قرآن طباطبایی‌ها تا قرآنی با جلدی از صدف
از قرآن‌های حاضر در این نمایشگاه می‌توان به قرآن اهدایی از طرف پادشاه مراکش (حسن دوم) مربوط به سال 1387 هجری قمری و قرآن مجید از مجموعه «مصحف جوامع شریف» به خط «السید مصطفی نظیف الشهیر» اهدایی از کشور مصر نام برد که از سوی گنجینه موزه کتابخانه سلطنتی کاخ موزه نیاوران در این نمایشگاه ارائه شده است.
همچنین قرآن اهدایی از طرف خاندان طباطبایی مربوط به 29 آذر 1328 که روی کاغذ فرنگی براق به چاپ رسید و در کتابت آن از خط نسخ درشت مایل به ثلث در 1022 صفحه بهره برده شده است. این اثر در گنجینه کاخ موزه صاحب‌قرانیه نگهداری می‌شود.
دیگر قرآن چاپ کشور مصر که توسط انتشارات المصریه به چاپ رسیده و از قرآن‌های نفیس ارائه‌شده در این نمایشگاه به شمار می‌رود. همچنین قرآن دوزبانه به همراه ترجمه و تفسیر به زبان انگلیسی چاپ کراچی پاکستان مربوط به سال 1964 میلادی؛ همچنین قرآن نفیسی به خط «ابوالحسن علی بن هلال المشهور بابن بواب» و قرآن به سه زبان هندی، انگلیسی و عربی که ترجمه متن عربی توسط «ابوالأعلی سودودی» صورت گرفته از دیگر آثار نفیسی ارائه شده در این نمایشگاه به شمار می‌رود.
یکی دیگر از قرآن‌های نفیس ارائه‌شده در این نمایشگاه که جلد آن از صدف است به قرآن اهدایی از طرف کشور مصر به سال 1971 میلادی بازمی‌گردد. دیگر قرآن اهدایی مصر که توسط انتشارات «المطعبه المصریه و مکتبته» به چاپ رسیده، همچنین قرآن «تاج کمپینی لمطید لاهور» تقدیمی از طرف شیخ حسن بزرعی و قرآنی که در سال 1344 خورشیدی توسط بانک ملی ایران به چاپ رسیده و در تزئین آن از پاپیه‌ماشه بهره برده شده است.
پژوهش، کاوش و نگارش از امین خرمی
گزارش روایی و تصویری از زینب غفوریان و محسن مسجدجامعی
عکس از الهه علیرضالو
تصویر و تدوین از حامد عبدلی
انتهای پیام
