سیاست قرآن در برابر منافقان، مدارا برای حفظ وحدت جامعه اسلامی است

به گزارش ایکنا، فرشته معتمد لنگرودی؛ استاد دانشگاه الزهرا(س)، 16 آذر ماه در نشست علمی «روش تحلیل گفتمان در تبیین آموزه‌های دینی» که از سوی دانشگاه الزهرا برگزار شد با بیان اینکه این روش یکی از روش‌های تحقیق کیفی است که متن مورد بررسی قرار می‌گیرد زیرا در بحث قرآن و حدیث هم ما بیشتر با متن کار داریم این روش را انتخاب کرده‎‌ایم، گفت: در این تحلیل، ابعاد زبانی و بافت موقعیتی و فکر و ایدئولوژی اصلی در پشت متن، مورد بررسی و کنکاش قرار می‌گیرد و قدرت یک متن در این تحلیل بحث می‌شود که البته در قرآن و حدیث ما به دنبال این موضوع نیستیم و این مرز ممیزه با تحلیل گفتمانی مدنظر برخی از اندیشمندان غربی است.

وی افزود: رویکرد زبانی عمدتا توصیف صرف است و بررسی می‌کند که آیا تشابه معنایی و ترادف و ... وجود دارد؟ روابط بین گفتمانی هم یعنی اینکه یک گفتمان از متون دیگر هم کمک گرفته است مثلا متن احادیث به آیات قرآن هم استناد داده شده است که به آن بینامتنیت گویند و بافت موقعیتی هم بررسی شرایط فرهنگی، اجتماعی و ... در هنگام صدور متن است. 

معمتد لنگرودی با بیان اینکه در تحلیل محتوا با ویژگی‌های صوری متن مانند تکرار یک تعبیر مثلا توحید سر و کار داریم که در روایات امام رضا(ع) پرتکرار است، گفت: در تحلیل گفتمان با اینکه آمار کمی داریم ولی بیشتر با پیام‌های نهفته در متن کار داریم که چرا ایجاد شده است و اگر چیزی بیشترین تکرار را دارد در کدام بافت موقعیتی صادر شده است لذا فقط به ظواهر متن توجه ندارد از این رو ارتباط عمیقتری با متن برقرار می‌کند و نگاه فرامتنی به حلقه‌های پنهان متن دارد.

استاد دانشگاه الزهرا با بیان اینکه فرکلاف از کسانی است که در عرصه تحلیل گفتمانی کار کرده است، افزود: وی در سه سطح تحلیل گفتمان را بحث کرده است. توصیف، تفسیر و تبیین. لایه ابتدایی توصیف متن، سپس تفسیر و تعامل متن با جامعه و تبیین هم کارکرد اجتماعی یک متن است. سطح اول توصیف ویژگی‌های زبانی یک متن است؛ سطح تفسیر، فرایند تولید متن و مورد مصرف است، گویی متن، کنش اجتماعی و مرتبط با جامعه است زیرا هیچ متنی در خلأ شکل نمی‌گیرد بلکه ناظر به مسائل اجتماعی و سیاسی و ... است لذا قرآن در طول 23 سال در شرایط مختلف نازل شد. بنابراین در سطح تفسیر، بحث درک موقعیت خیلی مهم است زیرا کنش اجتماعی در آن مهم است همچنین بینامتنیت هم مهم است. مثلا امام رضا(ع) روایاتی از پیامبر(ص) نقل فرموده است و با گفتمان نبوی به اثبات یا رد یک موضوع می‌پردازند.

معتمد لنگرودی افزود: در سطح تبیین هم، بحث کنش اجتماعی مهم است یعنی چطور یک ساختاری گفتمانی را شکل داده است و چه عواملی باعث تقویت و تضعیف آن می‌شوند یعنی همان بحث قدرت و ایدئولوژی است و اینکه گفتمان چه تاثیری در بحث ساختارها دارد.

منافقون؛ بدترین طیف اعتقادی در قرآن

معتمد لنگرودی با اشاره به تحلیل گفتمانی انتقادی آیات نفاق که در قالب مقاله چاپ کرده است، اضافه کرد: منافقان بدترین طیف اعتقادی از منظر قرآن کریم هستند، ولی در برخی آیات تعامل مسالمت‌آمیز بین پیامبران و مؤمنان با این طیف وجود دارد که بنده تحلیل گفتمانی کرده‌ام. اولین مرحله در این تحلیل، توصیف تک تک آیات مرتبط با منافقان است و گزاره‌های کلیدی بررسی شوند. مثلا در آیه شریفه «إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ»؛ فرموده است که اگر به شما خوشى رسد آنان(منافقان) را بدحال مى‌‏كند و اگر به شما گزندى رسد بدان شاد مى‌شوند و اگر صبر كنيد و پرهيزگارى نماييد نيرنگشان هيچ زيانى به شما نمى‌‏رساند يقينا خداوند به آنچه مى‌كنند احاطه دارد. در اینجا خداوند به مؤمنان سفارش صبر و تقوا بر خدا را در برابر آنان مطرح می‌کند. پس صبر و تقوا جزء واژگان کلیدی است. اینکه فرموده است خداوند به همه امور احاطه دارد هم خیلی مهم است.

وی افزود: در آیه شریفه «وَ دَعْ أَذَاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّـهِ» هم بر بحث توکل و رهاکردن منافقان توصیه شده است و اینکه پیامبر و مؤمنان در برابر آنان باید به خدا توکل کنند و بدانند خدا برای آنان کافی است. پس در تک‌تک آیات در توصیف باید مباحث زبان‌شناسی را بررسی کنیم.

استاد دانشگاه الزهرا(س) با بیان اینکه در کنار بحث تقوا و صبر، بحث احاطه الهی بر همه امور بیان شده است، گفت: این آیات به نحوی قصد دارد مباحث معرفت الهی را به مسلمین یاد بدهد؛ یا در آیه شریفه دیگر فرموده است: وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ؛ یعنی خداوند از آنان گذشت یا در آیه دیگری فرمود: لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ إِنْ شَاءَ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا.

این آیه هم به نحوی دست مؤمنان را برای این مسئله باز کرده است که اگر کسی بخواهد توبه کند راه باز است و اگر بخواهد بر عناد و نفاقش پافشاری کند عذاب در انتظار او است. آیه دیگر درباره اذن دانستن پیامبر(ص) بود که به ایشان اهانت می‌کردند تا حیثیت نبوت و رسالت را زیر سؤال ببرند ولی خداوند فرمود: قل اذن خیر لکم. بگو اذن بودن من به نفع شماست زیرا سخن همه را می‌شود و با شما مدارا می‌کند که باعث حفظ آبروی منافقین هم هست.

عفو و مدارا نسبت به منافقین

معتمدی لنگرودی با بیان اینکه در برخی آیات بحث مغفرت و عفو و بخشش، وکالت و توکل و ... مطرح شده است، گفت: همه اینها برای آن است که مؤمنان در برابر کارشکنی‌های منافقن خودکنترلی داشته باشند. بنابراین در توصیف ابتدا باید خیلی دقیق آیات و کلمات آن را بررسی و نقش واژگان را در آیات تعیین کنیم.

این پژوهشگر قرآنی با بیان اینکه به کاربردن فعل امر در این آیات نشانه قطعیت و قاطعیت است، اظهار کرد: اینکه در یک متن چه جملاتی اعم از ماضی و مضارع و امر و ... وجود دارند یا اسمیه و فعلیه و ... هستند هر کدام تحلیل متفاوتی به ما می‌دهد. وقتی جملات معلوم باشد یعنی خداوند بدون هیچ ابهامی سخن گفته است؛ نزول این آیات در مدینه بوده است و نشان می‌دهد در شرایطی که قدرت و حکومت دارند چنین برخوردی با منافقین دارند. بنابراین یک لایه از بحث تحلیل گفتمان توصیف است و یک پژوهشگر ممکن است یک تا چند ماه درگیر همین بخش باشد تا توصیفی دقیق ارائه دهد.

معتمد لنگرودی با اشاره به نقش بافت موقعیتی و مؤلفه روانی در درک یک گفتمان، تصریح کرد: در آیات مرتبط با منافقان بحث تفرقه مطرح است؛ ظهور منافقین به تدریج از سال دوم هجری آغاز می‌شود و حضور آنان پررنگ است و قرآن به صراحت از آنان نام برده است به خصوص در غزوه تبوک در سال نهم هجری که اوج بروز و ظهور آنان مشاهده می‌شود و عملکرد پیچیده‌ای هم از خود نشان می‌دهند. 

معتمدلنگرودی ادامه داد: در جنگ احد در سال سوم هجری برخی از مسلمین نسبت به غنائم طمع و سنگر را رها کردند و دشمن از همین مسئله استفاده کرد و مسلمین شکست خوردند ولی خداوند باز با منافقان سلم و مسالمت و مدارا را توصیه می‌فرماید. بنابراین با توجه به بافت موقعیتی، هرقدر قدرت اسلام در سال هفتم هجری به بعد بیشتر می‌شد، چهره منافقان بروز بیشتری دارد و قرآن کریم هم در سوره توبه با صراحت به سنخ‌شناسی رفتار آنها می‌پردازد ولی سیاست گفتمان قرآن، مواجهه جنگ نرم در قالب مدارا و تنش‌زدایی است زیرا اگر تنش در جامعه زیاد شد به نفع اسلام نخواهد بود.

استاد دانشگاه الزهرا(س)  اضافه کرد: بنابراین ابزار قرآن کریم در مواجهه با منافقان مدارا است و مدارا ابزاری برای حفظ و تقویت وحدت در جامعه اسلامی است. بقیه بافت موقعیتی‌ها هم در آیات دیگر مانند سوره مبارکه منافقون و غزوه تبوک و ... بیان شده است. در آنجا پیامبر(ص) در حالی که عبدالله بن ابی قصد داشت تفرقه ایجاد کند مدارا را توصیه فرمود با اینکه کینه‌توزی شدید منافقین علیه مؤمنان وجود داشت. 

معتمد لنگرودی تاکید کرد: پیامبر(ص) نسبت به اهانت منافقین و برخوردهایی که آنها با شخصیت ایشان داشتند با رحمت و رافت بیشتری مواجه می‌شدند ولی نسبت به رفتارهایی که به جامعه اسلامی مرتبط بود حساسیت بیشتری بروز می‌دادند گرچه باز گفتمان مدارا را داشتند تا وحدت که هدف نهایی بود مخدوش نشود و اسلام نوپا رونق بگیرد و حفظ شود و توحید و صبر و تقوا و توکل و عفو و مغفرت و مدارا هم راهبردهای آن حضرت در این مسیر بود.