ارزش‌های معنوی و فرهنگی آرامستان حاج شیخ قم
آرامگاه‌ها یکی از مهمترین جنبه‌های مسافرت‌های فرهنگی در جهان است؛ آرامستان حاج شیخ(قبرستان نو) قم نیز یکی از آرامگاه‌هایی است که مشاهیر بزرگی در آن مدفون هستند اما با بی‌توجهی در حال تخریب است.
به گزارش ایکنا، رضا تقی‌زاده نائینی، پژوهشگر پژوهشکده حج و زیارت و نویسنده کتاب‌های «بقیع در سفرنامه‌های فارسی»، «مذاکرات مجلس شورای ملی و سنا درباره بقیع» و «بقیع در سرودهای فارسی»، در خصوص آرامستان حاج شیخ شهر قم (منتسب به حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی)، یادداشتی در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم.
«انسان امروزی اگرچه زندگی مدرن را با ظواهر و زرق و برق‌های فریبنده آن تجربه می‌کند، اما هنوز چشم به گذشته‌ها دارد و به آثار تاریخی و نشانه‌های به‌جامانده از پیشینیان خود عشق می‌ورزد و به همین دلیل به نقاط مختلف دنیا سفر می‌کند تا آثار تاریخی کشورهای مختلف و یادمان‌های شخصیت‌ها و مشاهیر تاریخی و فرهنگی را از نزدیک تماشا کند.
بازدید مقابر و آرامگاه‌های چهره‌های سرشناس از جمله آرامگاه‌های مفاخر ادبی و هنری امروزه یکی از مهمترین جنبه‌های مسافرت‌های فرهنگی است که در بین گردشگران فرهنگی از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. آثار باقیمانده از گذشتگان مانند آثار ملموس همچون بناهای باستانی، قبرستان‌ها و آثار غیرملموس چون آداب‌ورسوم در حوزه میراث‌فرهنگی محسوب می‌شوند که منحصربه‌فرد، غیرقابل‌جایگزینی و در میان نسل‌ها از ارزش و احترام زیادی برخوردار است. امروزه گورستان‌های تاریخی به‌عنوان موزه‌های روباز، جزئی جدایی‌ناپذیر از تاریخ و هویت شهرها به شمار می‌روند.
گورستان پرلاشز در شهر پاریس، با مساحت 44 هکتار یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های تاریخی و گردشگری کشور فرانسه است و هر ساله بیش از سه و نیم میلیون بازدیدکننده دارد که بیشترین آمار در کل جهان به شمار می‌آید. این گورستان در سال 1804 میلادی تأسیس شد و از آن زمان تاکنون به‌عنوان مکانی برای دفن شخصیت‌های معروف و برجسته شناخته می‌شود. بسیاری از نویسندگان، هنرمندان، موسیقی‌دانان، روشنفکران و سیاستمداران برجسته فرانسه و جهان در این گورستان به خاک سپرده شده‌اند.
در کشور ما ایران هم آرامستان‌هایی وجود دارد که از لحاظ جنبه‌های فرهنگی و گردشگری می‌توانند به‌عنوان مشابه ایرانی پرلاشز معرفی شوند. آرامستان تخته فولاد اصفهان از جمله اماکنی است که چهره‌های برجسته مذهبی و فرهنگی زیادی طی قرن‌ها در آن آرمیده‌اند و از لحاظ قدمت و اهمیت به‌جرئت می‌توان گفت که برتر از گورستان پرلاشز است. یکی دیگر ازاین‌دست آرامستان‌ها که علی‌رغم دفن شخصیت‌های مهم و برجسته متأسفانه مهجور مانده و در معرض آسیب قرار گرفته آرامستان حاج شیخ قم معروف به قبرستان نو است.
این آرامستان تاریخی، یادگاری است از بنیان‌گذار حوزه علمیه قم مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بزرگ‌مردی که سرمنشأ خدمات مذهبی و عمرانی زیادی برای شهر مقدس قم بوده است. اما متأسفانه شاهد آن هستیم مجموعه‌ای که قدمتی حدود یک قرن دارد در سال‌های اخیر مورد بی‌مهری و کم‌توجهی صاحبان مقابر و مسئولین امر قرار گرفته و خرابی‌هایی در بعضی مقابر پدید آمده است.
عدم نگهداری مناسب مقابر و مرمت نشدن آنها توسط صاحبان مقابر و متولیان این مکان، موجب شده قسمت‌هایی از آرامستان چهره نازیبایی به خود بگیرد. از طرفی کاشت درختان اکالیپتوس توسط شهرداری در سال‌های گذشته و ریشه‌دواندن آنها نیز باعث شده که قبور اطراف درختان دچار آسیب شوند.
تاریخچه آرامستان حاج شیخ
آرامستان حاج شیخ(منتسب به حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی)، آرامستانی است در خیابان اراک شهر قم و نزدیک به حرم فاطمه معصومه(س) که از دو بخش اصلی و ضمیمه(با نام ابوحسین) تشکیل شده است. این مجموعه با عنایت و نظر مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی حوالی سال 1308 ش احداث شد. گفته شده مکان کنونی قبرستان نو، مجموعه چند باغ بوده که حاج شیخ حدود یک‌چهارم آن را خریده و افراد خَیّر به‌مرور، بقیه باغ‌ها را خریدند و جزو قبرستان شد. این باغ‌ها و املاک از اموال فردی با نام مسلم بوده که هزینه خرید محل گورستان با وصیت میرزا ابراهیم سکویی و موافقت ورثه‌اش از محل ثلث اموال او تأمین شد.
ارزش‌های معنوی
در طول سالیان متمادی بسیاری از علمای بلاد و روحانیون سرشناس شهرهای مختلف ایران وصیت کرده بودند که بعد از رحلت در قبرستان حاج شیخ قم دفن شوند که بازماندگان بعد از فوت آنها پیکرشان را به قم منتقل و در این آرامستان دفن کرده‌اند و این رویه تا سالیان اخیر نیز ادامه داشته است. دفن ده‌ها نفر ازعلما و روحانیون شیعه و بعضی از عرفا و ابرار موجب شده این مکان از معنویتی خاص برخوردار شود به گونه‌ای که علما و مراجع قم توجه ویژه‌ای به این مکان داشته و برای قرائت فاتحه و زیارت قبور در آن حاضر می‌شده‌اند. از کشف و شهود عرفانی هم در این مکان گزارش‌هایی در دست است. در احوالات مرحوم آیت‌الله میرزا جواد تبریزی آمده است که برای زیارت قبور علما و روحانیون در این مکان شریف حضور پیدا می‌کردند. مرحوم علامه طباطبایی تا زمانی که در قید حیات بودند مقیّد بودند که هر هفته عصر جمعه بر سر مزار همسرشان در این مکان حاضر شوند. از مرحوم آیت‌الله وجدانی فخر نقل شده است که در یکی از روزهای عاشورا در قبرستان حاج شیخ (قبرستان نو) نزد علامه طباطبایی حضور داشتند و ایشان بسیار اشک آلود و غمناک بودند و فرمودند آقای وجدانی آیا می‌دانید امروز چه روزی است؟ امروز روز بسیار بزرگی است که بر اهل بیت بسیار سخت گذشت و امروز همه هستی عزادار است و تمام عوالم بر امام گریـه مـی‌کنند و حتى جمادات نیز خون می‌گریند؛ و در حالی که این سخنان را بیان می‌کردند سنگ کوچکی را از زمین بلند و آن را دو نیم کردند که دیدم ناگاه از وسط آن قطرات خون جاری می‌شود..
مرحوم آیت‌الله‌العظمی اراکی نقل کرده‌اند که مرحوم خوانساری بزرگ جهت نماز استسقا ابتدا به منطقه خاک فرج رفته و ادای نماز نمودند، ولی باران نیامد. روز دوم(روز شنبه) پس از درس، ایشان به‌سوی قبرستان نو رفته و در کنار آن قبرستان نماز را خواندند، به عنایت پروردگار همان روز باران بارید. بنا بر نقلی گویا در مقطعی از سال‌های دهه شصت مسئولین شهری تصمیم به تخریب و تغییر کاربری این مکان داشته‌اند که مرحوم آیت‌الله اراکی با این تصمیم مخالفت و مانع از انجام این کار شده‌اند.
ایشان در مورد روضه خوان مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری می‌فرمودند: حجت‌الاسلام میرزا ابراهيم صاحب الزمانی وقتی در بستر مرگ قرار گرفت در آخرین لحظات، گفت: با ابا عبدالله یک عمر من برای تو نوکری کردم یک لحظه عمر من هم تو آقایی کن و و به فریاد من برس او در حال سجده از دنیا رفت.
در شب فوت ایشان در عالم خواب دیدم در قم در قبرستان حاج شیخ قبری آماده کرده‌اند به من اشاره شد شخصی را در آن دفن خواهندکرد که از نظر موقعیت هم طراز مقام مرحوم آیت‌الله العظمی شیخ محمد حسن نجفی، صاحب جواهر است. فردا صبح که به درس آقای شیخ عبدالکریم حائری رفتیم ایشان بالای منبر فرمود: آقای شیخ ابراهیم صاحب‌الزمانی از دنیا رفته است، همه ما به تشییع جنازه او می‌رویم به این ترتیب تعبیر خواب آیت‌الله اراکی با او تطبیق کرد که در معنویت همتراز صاحب جواهر است.
جبار فرزند جلیل اردبیلی معروف و متخلص به «مضطر» از شعرای نامی اهل بیت(ع) بود. وی بر خلاف سایر شعراء این استعداد خدادادی را منحصراً در مورد خاندان عصمت و طهارت به کار برد و اغلب اشعار خود را به مدح و مرثیه سرائی سالار شهیدان ابا عبدالله الحسين اختصاص داد. ایشان در روز یکشنبه ششم شوال ۱۳۷۱ مطابق با هشتم تیرماه ۱۳۳۱ شمسی درگذشت و جنازه‌اش به شهر قم انتقال یافت و در انتهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد. بنا بر نوشته مهدی‌پور در کتاب «اجساد جاویدان»، جسد این شاعر پس از سال‌های متمادی تر و تازه پیدا شد.
ارزش‌های فرهنگی
در طول این صد سال اخیر علاوه بر اینکه این مکان شریف پذیرای پیکر بسیاری از علما و روحانیون بوده است محلی بوده است که پیکر بسیاری از فرهیختگان و مشاهیر علمی و ادبی را در خود جای داده است و روز به روز به ارزش‌های فرهنگی و میراثی آن افزوده است. بيش از چهارصد شخصيت مذهبی، سياسی، فرهنگی، هنری و ورزشی در اين آرامستان به خاک سپرده شده‌است. میرزا حسن رشدیه، مؤسس مدارس جدید ایران، سلطان الواعظین شیرازی نویسنده کتاب شبهای پیشاور، علی‌اکبر سیاسی از مفاخر سیاسی و دانشگاهی، آیت‌الله سید محمدکاظم شریعتمداری، مرجع تقلید شیعه و مؤسس دارالتبلیغ اسلامی، سید نصرالله اخوی، از فعالان جنبش مشروطه ایران، محمدصادق بلورفروش، از پهلوانان نامدار دوران قاجار و پهلوی، سید محمد جواد ذاکر طباطبایی، علامه کرباسچیان، رسول ترک، کربلایی کاظم ساروقی، حاج مرزوق کربلائی پدرنوحه خوانی معاصر ایران، محمدابراهیم آیتی بیرجندی و ... در طول سالیان متمادی در این مکان مقدس آرمیده‌اند.
در پایان این نوشتار فهرستی از این افراد که از منابع معتبر گردآوری شده است را ارائه می‌کنیم تا هم خوانندگان گرامی با نام آنها آشنا شود و هم قدمی در جهت پاسداشت یاد و نام این سرمایه‌های علمی و فرهنگی کشور عزیزمان باشد.
اسامی مشاهیر آرامستان حاج شیخ
- میرزا شفیع فرزند دبیر اعلم(1333ش) قرآن نویس و خطاط
- سید ابراهیم میلانی(۱۳۹۹ ق) فقیه، نماینده دوره هفدهم مجلس شورای ملی
- میرزا ابوالقاسم طهوری همدانی «عماد زاده» (۱۳۷۶ ق) شاعر
- میرزا ابوالقاسم مجتهدی تبریزی(۱۳۳۴ - ۱۴۱۵ ق ) فقیه، قاضی دادگستری
- سید ابوالقاسم مرعشی تبریزی(۱۲۰۰ – 1329 ق) نویسنده
- شیخ احمد امینی تبریزی(۱۲۸۷ - ۱۳۷۰ ق) پدر علامه امینی، فقیه، مولف کتاب،
- احمد بهاور(۱۳۳۲ - ۱۳۹۴ ق) نقاش
- احمد رحیمی‌کاشانی(۱۳۴۰-۱۴۱۵ ق) نویسنده و روزنام نگار
- سید اسماعیل مرعشی «شریف الاسلام»(ح ۱۲۷۴ - ۱۳۵۴ ق) فقیه، مولف کتاب، عموی آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی
- شیخ بهرام طالقانی(۱۳۳۵ ق) واعظ
- جبار مضطر اردبیلی(۱۳۷۱ ق) شاعر، متخلص به مضطر
- شيخ جعفر شیخ جعفر نهاوندی(1365ق) فقیه و استاد دروس حوزوی، مولف کتاب
- دکتر جمال الدین فقیه (۱۳۳۹ - ۱۴۱۶ ق) استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
- سید جواد سدیدی خلخالی(۱۳۱۷ - ۱۳۸۱ ق) فقیه و واعظ
- سید جواد نجومی کرمانشاهی(ح ۱۳۰۳ - ۱۳۸۷ ق) فقیه، استاد دروس حوزه، مولف کتاب
- میرزا حسن رشدیه(1239 - 1323) بنیان‌گذار آموزش نوین در ایران، مولف کتاب درسی
- سید حسین حسینی قمی(۱۳۳۶ - ۱۴۱۲ ق) شاعر
- حسین دادگر (۱۲۹۹ - ۱۳۹۰ ق) سیاستمدار دوران قاجار و پهلوی و رئیس ادوار مجلس شورای ملی
- شیخ حسین لیچائی گیلانی(۱۳۷۵ ق) فقیه، شاعر
- میرزا حسین نجارزاده بروجردی «کاوسی» (۱۳۸۰ ق) شاعر
- سید رضا علما قمی(۱۳۳۲ - ۱۴۰۴ ق) شاعر، ملقب به خادم الشریعه
- عباس راسخی نجفی « گیلانی» (1331 – 1418ق) مولف کتاب‌های مذهبی
- عبدالحسین آیتی تفتی (۱۲۸۷ - ۱۳۷۳ ق) شاعر، محقق، نویسنده و قرآن‌پژوه
- میرزا عبدالرحمن بروجردی (۱۳۸۲ ق) شاعر آئینی
- شیخ عبدالرحمن صالحی لرستانی(۱۲۹۱ - ۱۳۵۵ ق) فقیه، شاعر، نماینده مجلس شورای ملی
- شیخ عبداللطيف مجد الواعظین اردبیلی (1385ق) واعظ
- سید عبدالله قاهانی صدر عراقی (۱۳۰۵ - ۱۳۸۵ ق) صوفی و عارف
- شیخ علی اصغر ذکاوتی قراگوزلو «همدانی» (۱۳۳۳ - ۱۳۷۱ ق) خطیب مذهبی، شاعر
- سیدعلی اصغر عارف بروجردی(۱۲۸۴ - ۱۳۶۹ ق ) صوفی و عارف
- میرزا علی اکبر تابش اصفهانی(ح ۱۳۰۵ - ۱۳۷۰ ق) شاعر
- دکتر علی‌اکبر سیاسی(۱۳۱۳ - ۱۴۱۰ ق) استاد دانشگاه تهران، وزیر فرهنگ دوره پهلوی
- سيدعلى شمس‌الدینی قمی «پویان»(۱۳۰۶ - ۱۳۹۹ ق) شاعر و کشتی‌گیر
- علی عارفی قمی (۱۳۳۱ - ۱۳۸۷ ق) شاعر
- میرزا علی ناسوتی یزدی (۱۳۱۶ - ۱۳۹۲ ق) استاد دروس حکمت و فلسفه
- عمادالدین دولتشاهی کرمانشاهی(۱۴۱۲ق) نویسنده و مورخ
- سید غلامرضا سعیدی بیرجندی( ۱۳۱۳ - ۱۴۰۹ ق) نویسنده و استاد دانشگاه
- دکتر غلامعلی شیخ نیا اراکی (۱۳۲۲ - ۱۳۸۰ ق) نویسنده و استاد دانشگاه تهران
- خانم فاطمه امامی زنجانی(۱۲۹۱ - ۱۳۶۸ ق) شاعر
- فیض‌الله سعادت کرمانشاهی (۱۳۲۶ - ۱۳۸۵ ق) نویسنده و مطبوعاتی
- کاظم کریمی اراکی کربلائی کاظم (ح ۱۳۰۰ - ۱۳۷۸ ق) حافظ قرآن
- شیخ محمد اعتضاد رازانی گروسی (ح ۱۲۹۹ - ۱۳۶۹ ق ) فرهنگی
- سید محمد باقر مولوی عربشاهی سبزواری » ( ۱۳۲۴ - ۱۴۰۴ ق ) استاد دانشگاه
- سید محمد حسن الهی طباطبایی تبریزی » ( ۱۳۲۵ - ۱۳۸۷ ق ) عارف
- محمدحسن محقق خلخالی (۱۲۸۵ - ۱۳۶۹ ق) فیلسوف
- شیخ محمدحسین سبحانی تبریزی(1351ش) فقیه، مولف کتاب(پدر آیت الله جعفر سبحانی تبریزی)
- شیخ محمد زاهد رشتی(۱۲۹۵ - ۱۳۸۰ ق) فقیه، عارف
- دکتر محمد زهرائی خوانساری (۱۲۹۰ - ۱۳۸۳ ق) پزشک
- شیخ محمد سعید گلپایگانی امامی (۱۲۷۸ - ۱۳۵۳ ق ) نماینده مجلس شورای ملی
- سید محمدعلی خسروی همدانی (1273-1353ق) فقیه و پزشک طب سنتی
- محمدعلی فروزش خوانساری (۱۳۳۶ - ۱۳۸۹ ق) شاعر
- پروفسور محمد مجدزاده کرمانی (۱۳۸۲ ق) پزشک
- شیخ محمد محققی لاهیجی (۱۳۲۸- ۱۳۸۹ ق) فقیه، استاد دانشگاه تهران، نماینده آیت الله بروجردی در هامبورگ
- محمود صالحی اردبیلی (۱۳۲۹ - ۱۴۱۴ ق ) روزنامه نگار
- شیخ موسی فقیهی «ناظم الشریعه» (۱۳۰۰ - ۱۳۶۹ ق) فقیه، شاعر
- سید نصر الله تقوی سادات اخوی (۱۲۸۲ - ۱۳۶۷ ق) فقیه، نماینده مجلس شورای ملی
- سید یوسف فاضلی «رضا هاشمی» (۱۳۴۸ - ۱:۰۹ ق ) نویسنده
- یوسف نجات تبریزی (۱۳۰۷ - ۱۳۷۷ ق) فرهنگی و مولف کتب درسی
- سید حسن میره‌ای (1382ش) کشتی‌گیر قمی
