در روزهای پایانی اسفندماه 1402 چهلمین دیدار جامعه قرآنی با مقام معظم رهبری برگزار شد، دیداری که با تلاوت تعدادی از قاریان نوجوان، جوان و پیشکسوت از گوشه و کنار کشور آغاز شد. معظمله در این دیدار همچون دیدارهای قبل به تبیین ابعاد تلاوت تراز به عنوان هنر مقدس پرداختند و نکات دیگری هم در مورد قاریان از سوی رهبر معظم انقلاب بیان شد، در ادامه پای صحبتهای عباس سلیمی، پیشکسوت قرآنی، نشستیم تا صحبتهای رهبر انقلاب را در این دیدار تحلیل کنیم و به موانع دست نیافتن به اهداف توسعه فرهنگ قرآنی بپردازیم.
ایکنا – در طلیعه ماه مبارک رمضان شاهد برگزاری دیدار مقام معظم رهبری با جامعه قرآنی بودیم، معظمله در این جلسه بار دیگر بر اهمیت تشکیل جلسات قرآن در مساجد و محافل و جایگاه هنر تلاوت قرآن تأکید کردند.
بحث آموزش قرآن مبتنی بر نص صریح قرآن کریم است. اولین معلم قرآن خود خداوند بزرگ است. در آغاز سوره مبارکه الرحمن میخوانیم «الرَّحْمَنُ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الْإِنْسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَيَانَ» ترتیب مفاهیم آمده در این آیات باید مورد توجه باشد. اگر به ما میگفتند در مورد مفاهیم اربعه در چهار آیه اول سوره مبارکه الرحمن، تَرَتُّب و تقدُم عبارات مد نظر قرار گیرد، احتمالا میگفتیم «الرَّحْمَنُ، خَلَقَ الْإِنْسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَيَانَ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ» یعنی خداوند اول انسان را آفرید بعد به او قدرت تلکم داد و سپس قرآن را به او آموخت. اما به خاطر اهمیت مطلب میبینیم خداوند بزرگ بلافاصله پس از واژه «الرَّحْمَنُ» سخن از تعلیم و آموزش قرآن میفرماید.
در برههای که در خدمت برادران عزیزمان در شورای توسعه فرهنگ قرآنی بودم، مُصرانه درخواست کردم هر کسی از بودجه نیمدرصد پولی گرفته است، گزارش هزینهکرد آن را به مردم دهد، چه کسی گزارش داد؟ متاسفانه کسی هم کاری نمیتواند بکند. مطالبات ما باید مقداری جدیتر مبتنی بر اهرم قانون و موازین حقوقی شود تا همه سروران عزیز و ارجمند و آن مدیر واحدی که انشاءالله سکاندار حرکت قرآنی کشور خواهد بود، خود را ملزم به پاسخگویی بداند
در بیان روایات هم به حد وفور این موارد مطرح شده است، در بیان پیام ائمه طاهرین به عباراتی برمیخوریم که از جمله اینکه حضرت پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع) میفرمایند: «یا عَلِيُّ، تَعَلَّمِ القُرآنَ وعَلِّمهُ النّاسَ ...»، علی جان قرآن را بیاموز و آموزش بده «فَلَكَ بِكُلِّ حَرفٍ عَشرُ حَسَناتٍ ...» زیرا خداوند در آموزش هر حرفی از حروف قرآن 10 پاداش برای تو منظور میکند. سپس پیامبر در بیان بلندی میفرمایند: «فَإِن مِتَّ مِتَّ شَهيداً ...» اگر عمر تو در مسیر آموزش قرآن به پایان رسد، شهید از دنیا رفتهای؛ اینها همه نشان میدهد که مسئله فراگیری قرآن و آموزش قرآن از اهمیت بالایی برخوردار است.
در این مورد که در کدام مکانها باید قرآن را آموزش دهیم و قرائت کنیم، هم رهنمودهای ائمه بسیار سازنده است، میفرماید: «نَوِّرُوا بُيُوتَكُمْ بِتِلاَوَةِ اَلْقُرْآنِ» خانههای خود را به تلاوت قرآن نورانی کنید.
در همه مراکز آموزشی، در همه ادارات و سازمانها میتوان قرآن را خواند، اما مسجد حکم دیگری دارد، چون پیامبر فرموده است، «اِنّما نُصِبَتِ المَساجِدُ لِلقُرآن» اصلاً مساجد برای مسئله قرآن بنا شدند، یعنی باید اصلیترین پایگاه آموزش قرآن مساجد به عنوان خانه خدا باشد. کاری به این ندارم که اگر چنین دیدگاهی محقق شود چه آثار و فوایدی از نظر فرهنگی و اقتصادی دارد.
بیش از پنج هزار مؤسسه قرآنی در کشور به ثبت رسیدهاند که برخی فعال و برخی نیمهفعال هستند، اینها همه بودجه میخواهند، در ساختار بودجه دولت هم این موضوع چه بودجه نیمدرصد باشد چه موارد دیگر، بیمه و اجاره و ... لازم دارد، این هزینهها به پای ملت حساب میشود، اما اگر بیش از 70 هزار مسجدی که در کشور داریم به عنوان کلاس اصلی قرآن ببینیم در بسیاری از این بودجهها نیز صرفهجویی خواهد شد. چون مساجد زیرنظر روحانیت و علمای دین اداره میشود، این خود یک ضمانت اجراست، برای اینکه مسیر صحیح در این رابطه انتخاب شود.
اینکه در دیدار اخیر جامعه قرآنی با مقام معظم رهبری هم ایشان بر این نکته تأکید داشتند، این منویات منبعث از رهنمود پیامبر اکرم(ص) است، امیدوارم جامعه قرآنی، امور مساجد و سایر نهادهای ذیربط این مسئله را جدی بگیرند و مساجد ما که امام(ره) فرمود: «مساجد سنگر هستند، باید سنگرها را پاس بدارید»، به عنوان یکی از اصلیترین مراکز آموزش قرآن و تعلیم و تعلم قرآن مورد بهرهبرداری قرار گیرند.
ایکنا – رهبر معظم انقلاب هر ساله در طلیعه ماه مبارک رمضان و در جمع نخبگان قرآنی کشور بیانات مهمی دارند، امسال در بخشی از بیانات خود فرمودند: «ای کاش هر مسجدی یک محفل قرآن داشت». چه نهادهایی متولی امر بوده و کمکاری کردهاند تا رهبر انقلاب بخواهند اینگونه مسئولان را از این موضوع آگاه کنند؟
اجازه بدهید به جای اینکه بخواهم نهادهای مختلف را به عنوان نهادهای پرکار و کمکار و ... تقسیم کنم، یک اشاره به این مطلب کنم که اِشکال ما در این زمینه ساختاری و بنیادی است و دو اشکال اساسی دارد.
اِشکال اول این است که سازماندهی امور قرآنی کشور گرفتار تشتّت ساختاری است، یعنی هر کدام از سازمانها و نهادهای ذیربط مشغول خدمتی هستند و مأموریتی را انجام میدهند، و ما سر تعظیم در برابر آنها فرود میآوریم، ولی چون یک راهبردِ مشخصِ واحد با وحدتِ مدیریتِ و فرماندهی برای این کار طراحی نشده و یک سازمانِ مشخص، متولی این کار نیست، بالطبع کسی هم پاسخگو نیست. این یک اشکال ساختاری است که امیدوارم روزی برطرف شود.
مسئله دوم این است که وقتی رهبری یک جامعه، منویات و مطالباتی را مطرح میکنند، اینکه ما هر سال در محضر قرآن کریم و در حضور رهبر انقلاب اسلامی در آن جلسه حاضر شویم و بهرهمند شویم، خیلی خوب است، اما باید یک سازمان یا نهاد و تشکیلات و فرد یا گروهی یا یک کمیتهای باشد و این منویات را در طول این سالها فهرست کند و بعد مطالبهگری کند. الان این مطالبهگری صورت نمیگیرد.
این دو اشکال ساختاری سبب شده است، معلوم نشود چه کسی کمکاری میکند، اگر هم کسی کمکاری کرد ضوابط و مقررات دارای ضمانت اجرایی برای پاسخگو کردن او نداریم، در حالی که باید مشخصاً یک مأموریت به یک سازمان واحد محول شود و به او بگویند این امکانات و این بودجه و این اختیارات را داشته باش، اما هر سال باید گزارش بدهی و بازرسی و ارزیابی شوی و هر زمان نهادهای نظارتی از تو مطالبه کردند، باید مدلل از کارهایت دفاع کنی.
باید برای حرکت قرآنی کشور نقشه راه و برنامههای چندساله داشته باشیم و هدفگذاری کنیم تا شاهد شرایطی نباشیم که هر سال در بیانات رهبر انقلاب اسلامی یک موضوع مشابه تکرار شود.
ایکنا – یعنی بخش تشکیل جلسات و محافل جزء برنامههای هیچ سازمانی نبوده یا الان نمیتوانیم از آنها بخواهیم بگویند طی این سالها چه کارهایی انجام دادهاند؟
همه دارند این کار را انجام میدهند و کسی هم پاسخگو نیست. اینکه میگویم اِشکال ساختاری وجود دارد، برای این مطلب است، الان ما میتوانیم بخواهیم اما - همین خبرگزاری ایکنا که من در همین فرصت از مدیریت و تمام پرسنل توانمند و با اخلاص آن به سهم خودم به عنوان یک شاگرد قرآن تشکر و سپاسگزاری میکنم - چه اهرم قانونی برای مطالبه دارد؟ جز اینکه با حربه خبر روبرو شوید و افراد هم صادقانه یا غیرصادقانه به شما پاسخ دهند، شما ضمانت اجرا ندارید، اما اگر ضمانت اجرای قانونی داشته باشید، باید سازمانها قانوناً پاسخگو باشند، شما الان میتوانید مطالبه کنید، امتحان کنید ببینید چند نفر عمل میکنند؟
در برههای که در خدمت برادران عزیزمان در شورای توسعه فرهنگ قرآنی بودم، مُصرانه درخواست شد هر کسی و هر سازمانی که از بودجه نیمدرصد پولی گرفته است، گزارش هزینهکرد آن را به صورت شفاف به مردم ارائه دهد، چه کسی گزارش داد؟ متاسفانه کسی هم به صورت جدی پیگیری و مطالبه نمیکند. مطالبات ما باید جدیتر مبتنی بر اهرم قانون و موازین حقوقی استوار باشد تا همه سروران عزیز و ارجمند و مدیران محترمی که سکاندار حرکت قرآنی کشور هستند، خود را ملزم به پاسخگویی بدانند.
ایکنا – اگر بخواهیم صریحتر پیش برویم، شورای توسعه فرهنگ قرآنی شکل گرفت تا همه دستگاههای پراکنده امور قرآنی انسجام یابند، اما ظاهراً موفق نشده است. اشکال کار کجاست که همچنان به موارد اولیه آموزش قرآن متوقف شده است؟
اگر پای درس قرآن زانوی ادب به زمین بزنیم میتوانیم از رهنمودهای کلی کلام وحی برای رفع مشکلات خودمان در جامعه بهرهمند شویم. میفرماید «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا»، هر کجا دوگانگی و چندگانگی مدیریتی باشد، به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. اِشکال کار این است که در زمینه مسائل قرآنی کشور هم باید اصل وحدتِ مدیریت و فرماندهی به رسمیت شناخته شود.
شورای توسعه فرهنگ قرآنی چه اهرمهای قدرتی در اختیار دارد؟ چه الزاماتی دارد تا بتواند بقیه سازمانهای حول موضوعات امور قرآنی را در مسیر یک استراتژی واحد بیاورد؟ از این بگذریم اصلاً مگر در طول این 45 سال ما یک استراتژی واحد امور قرآنی داشتهایم؟ ما که خبر نداریم. آیا یک برنامه درازمدتی که بگوید اهداف ما طی پنج برنامه 10ساله این است، داشتهایم؟ برنامه مدونی نداریم. رهنمودهایی که امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری یا برخی از مواقع جریانات قرآنی دارند، مدتی تب و تاب دارد بعد فراموش میشود یا با عادیسازی اثر خود را از دست میدهد، راهی غیر از وحدتِ مدیریت فرماندهی برای هدایت حرکتهای قرآنی کشور نیست.
ایکنا – در وضعیت کنونی نهادهای امور قرآنی، مردم راه خودشان را پیش گرفتهاند و شاهد برگزاری بسیاری از محافل خودجوش مردمی هستیم. از نظر شما جایگاه مردم در این امر کجاست؟
اصل قضیه مردم هستند، اگر مقداری به عقبتر برگردیم، مثلاً 50 سال قبل را نگاه کنیم، میبینیم آن موقع هیچ کدام از این سازمانهای معظم و محترم قرآنی وجود نداشتند، فقط یک جلساتی بود که به آن هیئت یا جلسه هفتگی قرآن میگفتند، همه دار و ندار این هیئتها هم دو پرچم بود که یکی ابتدای کوچه و دیگری بالای سر درِ خانه بانی محترم، که نوبت میزبانی جلسه را داشت، نصب میکردند و در نهایت یک جعبه چوبی بزرگ که بین 10 تا 15 قرآن با چاپی ساده با خط مرحوم «طاهر خوشنویس» داشتند که بعدها ترجمه فارسی همچون مرحوم استاد «مهدی الهیقمشهای» نیز به این چاپهای جدید اضافه شد.
اینها را میگویم چون میخواهم تصویر آن جلسات را برای شما و مخاطبان ترسیم کنم. 10 رحل بود که چندتای آنها شکسته بود، بساطی هم بود که دو قوری برای چای اعضای هیئت میگذاشتند، عمده این قوریها هم بندزده بود، 10 تا 15 استکان و نعلبکی هم برای پذیرایی از اعضا بود، مینشستند توی جلسه از ابتدا تا انتها قرآن میخواندند، احکام تجوید را میگفتند، اشکالات قرائت افراد را تصحیح میکردند، اشارهای به ترجمه و مفاهیم کاربردی قرآن میکردند، بعد یک روحانی 45 دقیقه صحبت میکرد، تفسیر میگفت، مسائل روز را بیان میکرد و احکام شرعی را آموزش میداد، انتهای جلسه هم با ذکر مصیبت و توسل به اهل بیت(ع) تمام میشد. نه ریخت و پاشی بود و نه غذایی، نه جایزهای به کسی داده میشد، نه مسابقهای بود، همه با اخلاص میآمدند به خاطر رضای خدا بیاموزند و قرآن بخوانند. بسیاری از فرماندهان دلاور شهید دفاع مقدس از این جلسات بیرون آمدند، بسیاری از مدیران موفقی که به این ملت و به جمهوری اسلامی خدمت کردند، شاگردان و تربیتشدگان همین جلسات قرآنی بودند. آنجا ریاکاری نبود، آنجا مردم دنبال این بودند، بیایند با قرآن عشق بازی کنند و با خدا ارتباط برقرار کنند.
فضای معنویت در این قضیه مقداری تقلیل پیدا کرده و به جای آن برخی تشریفات و مسائل و هزینههای دیگر جایگزین شده است. لذا قبل از انقلاب به ندرت ممکن بود در سراسر کشور کسی را پیدا کنید، بیاید برای قرائت قرآن از شما پول مطالبه کند و پاکت بگیرد، اما الان این کار مرسوم است. این مایه تأسف است که کسی به خاطر ارتزاق و کاسبی و مواردی که پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) شدیداً نهی کردهاند، قرآن بخواند.
اگر مردم موفق هستند به خاطر این است که درگیر برخی تشریفات و زواید اداری نیستند. جایی هم نمیروند تا گزارش بدهند و خودنمایی کنند. اگر این روحیه را داشته باشیم و یک کار سازمانیافته و با حساب و کتاب را با روحیات مردمی انجام دهیم، میتوانیم موفق شویم و قرآن را در جایگاه شایسته خود در جامعه مطرح کنیم.
ایکنا – رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خود با جامعه قرآنی مجدداً از تلاوت قرآن به عنوان هنر مقدس یاد کردند. با توجه به اینکه شما قاری بینالمللی و اولین نفری هستید که بعد از انقلاب موفق به دریافت رتبه نخست مسابقات مالزی شدهاید، در مورد مقدس بودن هنر تلاوت صحبت کنید.
در تلاوت قرآن و نغمات قرآن یک اثر آسمانی و جادویی وجود دارد که میتواند موجب هدایت افراد شود. من خودم به خاطر دارم، اولین آشنایی من با قرآن کریم استماع صدای آسمانی مردی بزرگ بود، زمانی که بیش از پنج سال از سن من نمیگذشت، آن زمان رادیو ایران شبهای جمعه حوالی ساعت 21 برنامهای سخنرانی مذهبی پخش میکرد، مرحوم استاد راشد افاضه میفرمود، تلاوت سه یا چهار دقیقهای هم پخش میشد، من در آن دنیای کودکانه، تصور داشتم که در این تلاوت دو نفر همزمان قرآن را میخوانند، کسی که انسان تنومندی است با صدای بم و آن که صدای زیر دارد یک انسان ظریف و موزون است. بعد متوجه شدم اینها یک نفر هستند و این قاری مرحوم استاد عبدالباسط محمد عبدالصمد است، صدای ماندگار جاودانی که در تاریخ تکرار نخواهد شد.
به این خاطر حضرت آقا فرمودند تلاوت هنر مقدس است، چرا که صداها و آواها و الحان و نغمات در دنیا خیلی زیاد است، اما هیچ کدام نمیتواند مانند کلام خدا، کلامی که راستترین کلمات است، بر جان و فطرت بندگان خدا بنشیند، واقعاً یک هنر مقدس است. البته زمانی این هنر مقدس در جایگاه شایسته خود قرار میگیرد که با ضوابط و احکم و مقررات خود در زمینه تجوید، صوت و لحن، وقت و ابتدا و رعایت قواعد روخوانی و روانخوانی و فصیحخوانی همراه باشد. من از مصاحبههایی که در زمان حیاتش با عبدالباسط شده است شنیدم که مثلاً در کشور اوگاندا یا در کشورهای اروپایی و آمریکایی و در شهرها و کشورهای مختلف وقتی ایشان قرآن میخواندند فیالمجلس دهها نفر به اسلام گرویدند. پس صوت زیبای قرآن میتواند اثری بر روح و جان بندگان خدا بگذارد و اگر این در قالب هنری خودش به نحوی اصیل و شایسته ارائه شود، میتواند برای ارتقای فرهنگ مردم بسیار موثر باشد، اما به این شرط که از جاده تلاوتِ اصیل و متعهدانه به بهانه نوآوری و هنرنمایی خارج و آمیخته به غنای حرام نشود.
خدا را شاکریم که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی یکی از دستاوردهایی که من همیشه توصیه میکنم به جوانترها تا از آن بهره ببرند دو رسانه نورانی رادیو قرآن و رادیو تلاوت است، اگر کسی بتواند با تلاوت آیات قرآن انس پیدا کند، زمینه هدایت و عاقبت به خیری خود را فراهم کرده است.
خدا را شاکریم که به خصوص نوجوانان در زمینه تلاوت زیبا و فاخر با عشق و علاقه جلو میآیند، پدران و مادران تلاش میکنند، معلمان خوب آموزش و پرورش تلاش میکنند، افراد خَیِر در مساجد، هیئات، حسینیهها و تکایا و ... تلاش میکنند، امیدوارم بتوانیم اینها را با یک سازماندهی مشخص به سمتی ببریم که به این نتیجه برسیم، هنر مقدس و تلاوت زیبا همه و همه قدم اول و مقدمه کار و دروازه ورود به وادی تدبر در قرآن و مهمتر از آن عمل به قرآن و حاکمیت سبک زندگی قرآنی است.
ایکنا – به دو نکته از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اخیرشان با جامعه قرآنی اشاره کردم. اگر شما در این باره نکتهای دارید بیان کنید.
یکی از مهمترین نکاتی که در استنتاج از فرمایشات حضرت آقا در جلسه اخیر حائز اهمیت است، این است که در آن جلسه، قاریان عزیز و بزرگواران آیاتی در مورد جهاد و قتال قرائت کردند. با توجه به شرایط امروز مردم مظلوم و بیگناه و بیدفاع غزه و فلسطین که اتفاقاً در آن جلسه هم برخی از فیلمها نشان داده شد، جنایاتی که رژیم فاسد اسرائیل با حمایت قدرتهای شیطانی جهان دارد، مرتکب میشود، همه دیدهاند، در آن شرایط که تشنگی، گرسنگی، قحطی و محاصره و بمباران حاکم است و آدم نمیتواند چنین حالتی را مجسم کند، مگر اینکه در آن شرایط قرار گیرد، در چنین شرایطی یک نوجوان دوازده، سیزده ساله در حالی که پزشکان و پرستاران او را مداوا و دست مجروح او را پانسمان میکنند با تلاوت قرآن به خودش آرامش میدهد.
اگر این موارد را در نظر بگیریم باید جامعه قرآنی به این نکته توجه کند که همه رسالت او خلاصه در زیبا خواندن قرآن نمیشود، قرآن را هم باید زیبا خواند و هم زیبا در آن اندیشه و هم زیبا به آن عمل کرد. جامعه قرآنی تکلیف دارد که مفاهیم کاربردی قرآن را در تمام امور سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و امنیتی و نظامی و اطلاعاتی و همه شئون اخلاقی جامعه پیاده کند.
چگونه میتواند این کار را کند؟ البته مستلزم همکاری همه جانبه سازمانها و نهادهاست، از مراجعی که در این رابطه قانونگذاری میکنند تا دولت اسلامی، قوه قضائیه و همه مدیرانی که فردا در پیشگاه قرآن باید پاسخگو باشند.
جامعه قرآنی چطور میتواند به این وظیفه خود عمل کند اینکه اول به سراغ خودش بیاید، «علیکم انفسکم»، جامعه قرآنی باید قبل از اینکه دیگران را به قرآن و اصلاح امور دعوت کند، خودش نمونه باشد و خودش الگو باشد. اگر میبینیم امام صادق(ع) میفرمایند «کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ»، غیر از زبانهای خودتان مردم را با عمل خودتان به طرف اسلام و قرآن دعوت کنید. در بیان دیگری همین امام همام میفرمایند: «کونوا دعات لنا صامتین» یعنی با سکوت خودتان مردم را به دین دعوت کنید. من به خاطر اینکه معنای این حدیث را درک کنم از استاد فقید آیتالله محمدیریشهری پرسیدم که چگونه با سکوت خودمان مردم را به اسلام دعوت کنیم؟ ایشان فرمودند منظور امام این است که اگر شما آدمهای درستی باشید و درست زندگی کنید، مردم ببینند شما سلامت زندگی میکنید، نیازی به کلاس، همایش، آموزش و سمینار و ... نیست، خود مردم از هم میپرسند دین این برادر یا دین این خواهر چپیست؟ میگویند اینها مسلمان و حزبالهی و قرآنی هستند، خودشان میگویند پس همین است ما هم میخواهیم اینگونه باشیم.
لذا جامعه قرآنی باید بداند که مسئولیت بسیار بسیار خطیری دارد، پیامبر بزرگوار در آن فرمایش خودشان فرمودند: «يا مَعاشِرَ قُرّاءِ القرآنِ، اِتَّقُوا اللّه َ عزّ و جلّ فيما حَمَلَكُم مِن كتابِهِ» از خدا بترسید و تقوا داشته باشید، در رابطه با مسئولیت قرآنی که بر دوش شماست «فإنّی مَسؤولٌ و إنّكُم مَسؤولُونَ» یعنی من پیامبر خاتم در رابطه با رسالت خودم مسئول هستم و شما هم مسئولیت دارید، در مورد اینکه به شما قاری، حافظ، معلم، خادم قرآن، مدیر قرآن، فعال قرآنی و جلسهدار قرآنی میگویند. باید قبل از هر چیزی خودمان عامل باشیم و بایدها و نبایدهای قرآنی را محترم بشماریم، مرزهای قرآن را محترم بشماریم، آن وقت خواهیم دید که حلاوت زندگی و شیرینی زندگی در کام مردم خودش را نشان خواهد داد.
گفتوگو از صدیقه صادقین
تهیه و تنظیم تیمور کاکایی