هویت یک تمدن از طریق اسناد و میراث اثبات می‌شود + صوت
کارشناسان حاضر در بخش نخست میزگرد تعاملی ایکنا با محور بازنمایی هویت تاریخی و تمدنی ایران به مناسبت روز «اسناد ملی و میراث مکتوب» با انتقاد از آنکه سهل شمردن کار مرمت اسنادی از سر کمی دانش و بی‌اطلاعی عمومی است بر این مهم تاکید کردند: ادعای هویتی تاریخ و تمدنی هر کشور از طریق اسناد و میراث اثبات می‌شود.
۱۹ اردیبهشت همزمان با روز بزرگداشت شیخ کلینی؛ صاحب کتاب کافی از کتب اربعه تشیع و از محدثّان مشهور شیعه به عنوان روز «اسناد ملی و میراث مکتوب» نامگذاری شده است.
روزی که قرار است به واسطه آن سهم اسناد و میراث مکتوب در بازنمایی هویت تاریخی و تمدنی ایران‌زمین به مردم و مسئولان یادآوری شود. پُر بی‌راه نیست اگر گفته شود که اهمیت اسناد ملی و نسخ موجود در قالب اسناد به جامانده از پیشینیان و نیاکانمان تا به آن حد است که بخش تام و تمام هویت ملی؛ تاریخی و تمدنی هر سامانی از جمله کشورمان، همه و همه در همان اسناد معنا پیدا می‌کند.
این امری بدیهی است که انسان در طی قرون متمادی و در خلال رویارویی با حوادث گوناگون به تجربیات ارزشمندی دست یافته است. در کلام می‌توان گفت که تاریخ، مجموعه تمامی این تجربیات است. عدم بهره‌مندی از این دستاورد گرانبها و سرمایه عظیم بشری می‌تواند ضمن آنکه به تکرار خطاها و اشتباهات گذشته منتج شود؛ باعث گسستگی نسل امروز با نسل‌های پیشین شود.
از این رو است که تمامی بزرگان، صاحبان مسند و مقام از اهالی فضل و اندیشه؛ جملگی بر این مهم تاکید داشته و دارند که اسناد ملی هر کشور به منزله گنجینه‌ای گرانبها است که نقش آنها به مثابه پُلی ارتباطی بین گذشته و آینده آن سرزمین است و از همین رو است که باید به بهترین شکل ممکن از آنها چونان گنجینه‌ای عظیم محافظت شود.
کشورمان ایران در میان بسیاری از کشورهای جهان در رتبه‌های نخست و بی‌تردید در منطقه خاورمیانه رتبه نخست تاسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی را در شرایطی از سال 1349 خورشیدی در کارنامه خود دارد که سهم بالای توفیقات این سازمان در ابعاد آرشیوی، حفاظتی، مرمتی و انتقال تجربیات بین‌المللی را باید به پای سال‌های بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران نوشت.
بر اساس همین تاریخ سترگ و نتایج درخشان چهار دهه اخیر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به بهانه روز «اسناد ملی و میراث مکتوب» به سراغ دو مدیر از مدیران این سازمان رفتیم تا از آنها درباره سهم اسناد و میراث مکتوب در بازنمایی هویت تاریخی و تمدنی ایران‌زمین جویا شویم. آنچه در ادامه از خاطر شما می‌گذرد بخش نخست میزگرد تعاملی ایکنا با دکتر محمد حدادی، مدیرکل مرمت و حفاظت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و صدیقه روحی، مشاور معاون اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است.
ایکنا: خانم روحی در اثرگذاری و کهن‌وارگی پیشینه و درازنای تاریخ تمدن ایران‌زمین تردیدی وجود ندارد. چه آنکه اگر امروز ما ایران را به عنوان گهواره تمدن جهان می‌نامیم، بخش مهمی از این ادعا دال بر اسناد و روایت‌های مکتوبی دارد که از نیاکان و پیشینیان به دست ما رسیده است. مسئله‌ای که آن را «حافظه تاریخی و تمدنی» هر سامان و دیاری ازجمله کشورمان می‌نامیم. اما برای ورود به بحث درباره لزوم دوگانه‌ای با محوریت میراث مکتوب و اسناد ملی شما را خطاب قرار می‌دهم. گروهی بر این عقیده استوارند که این حافظه تاریخی مکتوب تنها به کار پژوهشگران و محققان این عرصه می‌آید و نیازی به بهره‌مندی عموم مردم از آنها نیست؛ گروهی دیگر در نقطه مقابل بر این مسئله استوارند که این حافظه تاریخی و تمدنی مکتوب در قالب اسناد و میراث مکتوب کشورمان، علاوه‌بر بهره‌مندی برای محققان و پژوهشگران، باید داشته‌ها و آورده‌هایی برای عموم مردم داشته باشد. شما در برابر این دوگانه‌ای که مطرح کردم در کدام سو می‌ایستید؟
اهمیت اسناد بحث هویتی جامعه و هر کشوری به شمار می‌رود و این مهم بر کسی پنهان نیست؛ اما علاوه‌بر محققان و پژوهشگرانی که در پرسش شما بود مسائل دیگری نیز در مواجهه با اسناد وجود دارند که باید به آنها توجه داشت. یکی از آنها عموم مردم هستند. مردم نیز با توجه به این اسناد می‌توانند به حقوق شهروندی خود آشنا و آگاه شوند.
نباید فراموش کنیم به دلیل جایگاه والا و بالای اهمیتی که در مواجهه با اسناد در تمامی کشورها در نظر گرفته می‌شود؛ هرچقدر در نگهداری اسناد کوشا باشیم و نحوه پرداختمان به آنها بیشتر باشد، این شیوه و مسلک بازتاب‌دهنده تعلق خاطر آن کشور به داشته‌های میراث مکتوب و حافظه تاریخی تمدنی خود به‌شمار می‌رود. دلیل آن نیز واضح است. زمانی که ما اسناد را تنها در آرشیو نگهداری می‌کنیم علاوه‌بر مقوله‌های مربوط به نگرش‌های تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فنی که داده‌های آنها می‌تواند مخاطبان خاص خود را داشته باشد، اطلاعات گرانبهای دیگری نیز در اختیار ما قرار می‌دهد. در سازمان اسناد و کتابخانه ملی شاهد نگهداری اسنادی هستیم که داده‌های آنها بازتاب‌دهنده تجربه زیستی و اجتماعی عموم مردم کشورمان از هزاره‌های دور تا امروز را شامل می‌شود.
این دانش ضمنی و دانشی که در قالب ادوار مختلف در دستگاه‌ها و سازمان‌ها نگهداری شده و به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران سپرده می‌شود، بی‌تردید می‌تواند کمک مؤثری برای امروز ما در نگاه به گذشته داشته باشد؛ چه در حوزه دریافت اطلاعات و چه حتی آشنایی با مرامنامه‌ها، نظام‌نامه‌ها، چارچوب و قواعد اجتماعی که نحوه اداره کشور بر آنها استوار بوده و یا رویکردهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی که بازتاب‌دهنده بُعد تمدنی هر جامعه‌ای به شمار می‌رود.
در سایه این مهم است که می‌توانیم گام‌های بهتری برای برنامه‌ریزی آینده کشور در تمامی ابعاد ازجمله ابعاد فرهنگی و اجتماعی برداریم. بنابراین اگر با این دید به اسناد و میراث مکتوب بنگریم علاوه بر بخش عمومی آن که مورد بهره‌مندی مردم قرار می‌گیرد، پژوهشگران و محققان نیز به شکل خاص در حوزه تخصصی خود می‌توانند از آن بهره‌مند شوند. اما نکته حائز اهمیت آن است که بُعد سوم را نیز باید به این مسئله اضافه کرد و آن اینکه سازمان‌ها و ارگان ها نیز می‌توانند در قالب داده‌های این اسناد تجربه زیسته دستگاه‌ها، نظام‌ها، ارگان‌ها و سازمان‌ها را در ادوار مختلف مورد رصد قرار داده و از تجربیات آنها در اداره امور منطبق بر فرهنگ جامعه‌ای که مسئولیت حکمرانی در آن را برعهده دارند استفاده کرده و براساس همان اسناد، کار سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی را مدنظر قرار دهند تا با کمترین ضریب خطا به امورات حکمرانی و قانون‌گذاری کلان در کشور بپردازند.
ایکنا: جناب حدادی در این مسئله تردیدی وجود ندارد که کشورمان ایران در قیاس با دیگر کشورهای جهان و با قدرت در منطقه خاورمیانه از نخستین کشورهایی بود که در سال 1349 خورشیدی دست به تأسیس سازمانی به عنوان «سازمان اسناد و کتابخانه ملی» برای حفظ داشته‌های اسنادی، میراث مکتوب یا همان حافظه تمدنی کشورمان زد. اما در عبور از درازنای تاریخی تأسیس این سازمان به ویژه در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا به امروز اگر بخواهیم ارزیابی از فعالیت این سازمان و تأثیرگذاری آن در راستای اجرای سیاست‌هایی که بر عهده‌اش سپرده شده داشته باشیم با چه نکته و مؤلفه‌هایی مواجه هستیم؟
زمانی که قانون و اساس‌نامه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران را مطالعه کنیم متوجه می‌شویم که در آن ذکر شده این سازمان با «رویکرد جمع‌آوری و حفاظت از اسناد در سازمانی واحد به منظور دسترسی اسناد برای فراهم آوردن امکانات و شرایط مناسب برای مردم و سازمان‌ها از طریق اسناد راکد دستگاه‌ها اقدام می‌کند»؛ اگر بر این قانون نگاهی توأم با تأمل داشته باشیم درمی‌یابیم که بخشی از این قانون به شکل خاص، دستگاه‌ها را مورد خطاب قرار می‌دهد و بخشی از آن به سازمان اسناد بازمی‌گردد. یعنی باید ارتباط تنگاتنگی میان سازمان اسناد و دستگاه‌های کشور به شکل نزدیک وجود داشته باشد.
سازمان اسناد برحسب وظایفی که دارد سعی کرده در بخش‌های مختلف چون «ارزیابی و ارزشیابی»؛ «حفاظت و نگهداری» و «اطلاع‌رسانی و خدمات آرشیوی» فعالیت داشته باشد. سازمان اسناد و کتابخانه ملی بر حسب وظیفه اعلامی، اسناد دستگاه‌ها را برحسب مقاطع زمانی که وجود دارد مورد رصد قرار می‌دهد. آن دسته از اسنادی که به مرحله راکد شدن می‌رسد و دستگاه‌ها خود این درخواست را دارند که اسنادشان به سازمان منتقل شود جمع‌آوری و ارزشیابی می‌کند.
در ادامه، اسنادی را که واجد شرایط نگهداری هستند حفظ و اسناد امحایی را از میان آنها جدا می‌کند؛ اما در این زمینه سازمان نیازمند همکاری متقابل دستگاه‌های دولتی و همچنین مردم است. چرا که در نگاه کلان دو دسته از اسناد به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ارجاع می‌شود. دسته نخست؛ اسناد دستگاه‌های دولتی است که طبق قانون باید به سازمان ارجاع شود و دسته دوم؛ بحث خریداری و اهدای اسنادی است که در اختیار مردم قرار دارد.
سازمان طی سالیان گذشته تلاش کرده برحسب وظایفی که برای آن مشخص شده در این راستا اقدامات لازم را به عمل آورد و با تمام دستگاه‌هایی که در این زمینه همراه و همدل بودند نهایت همکاری را داشته باشد. این شرایط ارتباط دوسویه حتی درباره اسنادی که به صورت «اسناد جاری» شمرده می‌شوند که خود سازمان‌ها دست به نگهداری آنها می‌زنند نیز صدق می‌کند. به عنوان نمونه، هرجا پرسشی در زمینه نگهداری این اسناد در سازمان‌ها و نهادها برای دست‌اندکاران آنها ایجاد شود، کارشناسان سازمان اسناد و کتابخانه ملی با مراجعه به آن سازمان‌ها درصدد برطرف ساختن موارد مورد پرسش همکاران آن سازمان برمی‌آیند. به عبارت دیگر سازمان اسناد برحسب وظایفش هر جا نیاز باشد پای کار آمده و ارتباطش با دستگاه‌ها و سازمان‌ها را برقرار و سعی کرده در این زمینه اقدامات لازم را انجام دهد.
ایکنا: خانم روحی برای ورود به بحث تخصصی از صحبت‌های ابتدایی شما وام می‌گیرم؛ آن هم تاکیدی که بر بازتاب هویتی و معرفتی اسناد بر حافظه تاریخی و حال و آنِ امروز جامعه با خود به همراه داشته و دارند. به اعتقاد شما در این حوزه کارنامه سازمان اسناد و کتابخانه ملی چگونه قابل ارزیابی است؟
صحبت‌های خودم را با اتکا به مقوله آرشیو که در ابتدای این گفت‌وگو به آن اشاره کردم آغاز می‌کنم.
زمانی که به بررسی آرشیو می‌پردازیم با دو وجه روبه‌رو هستیم. نخست به وجه نگهداری منابع بازمی‌گردد. این منابع می‌تواند حامل‌های مختلفی از جمله حامل‌های دیداری، نوشتاری، شنیداری و مغناطیسی را با خود به همراه داشته باشد که تمامی این حامل‌ها در یک محل نگهداری می‌شوند. در بعد دوم؛ «آرشیو» به نظام و چهارچوبی اطلاق می‌شود که آن داده‌ها را ضمن سامان‌دهی به چرخه اطلاعات بدل، در ادامه و بعد از ترتیب‌بندی، تمامی آن داده‌ها را برای دسترسی عموم وارد بانک‌های اطلاعاتی می‌کند. تمامی این موارد بنا بر آنچه در ماده یک تأسیس سازمان به آن اشاره شده صورت می‌گیرد. ماده‌ای که بر مبنای آن بحث دسترسی عموم بنا بر ارزش‌هایی که اسناد دارند مورد دسته‌بندی قرار گرفته، داخل سامانه‌های خاص ارسال می‌شود تا مخاطبان از مردم عادی تا متخصصان و پژوهشگرانی که کار خود را بر حوزه خاصی متمرکز کرده‌اند، بتوانند به اسناد دسترسی بیشتری داشته باشند.
از آنجا که حجم این اسناد بسیار بالا است و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز از منابع محدودی تبعیت می‌کند، پس در میان این مؤلفه‌ها باید به بازه زمانی محدود نیز ارجاع و اشارتی داشته باشیم. باید گفت که در سازمان، تمامی فعالان تلاش خود را به‌کار می‌برند تا بهترین سرویس‌دهی و خدمت‌رسانی را نسبت به دسترسی به منابع دست اول؛ منابع آرشیو شده؛ داده‌های اطلاعاتی و بانک‌های حاوی اطلاعات طبقه‌بندی شده به مراجعه‌کنندگان در راستای مطالباتشان به انجام رساند تا مراجعه‌کنندگان بتوانند آن نکات مهمی که براساس نگرش تخصصی یا عمومی در یک سند یا یک داده اطلاعاتی آرشیو شده می‌تواند در اختیار آنها قرار گیرند را به‌سادگی دریافت کرده و پاسخی برای آن نقاط مبهم و تاریکی که در آن پژوهش و بررسی مدنظر آنها است به دست آورند. در چنین بزنگاهی است که نقش آرشیوها در هر کشوری نقش هویتی پیدا کرده و حائز اهمیت می‌شوند.
توجه به این نقش هویتی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. چراکه می‌تواند زوایای تاریک و مبهم تاریخی آن کشور را از جای‌جای بطن آن آرشیو استخراج کند تا مورد بهره‌برداری متقاضی قرار گیرد. نتیجه این اقدامات دریافت و پنداشت هویت‌هایی است که در برخی نقاط یا زمان‌ها مخدوش شده و نیاز به ترمیم دارند. این افراد می‌توانند در این حوزه که حوزه هویتی و تمدنی هر کشوری از جمله حوزه تمدنی عظیم، گسترده و عمیق ایران به‌شمار می‌رود پاسخگوی نیاز مخاطبان باشند.
ایکنا: جناب حدادی به جایگاه حقوقی شما به عنوان «مدیرکل مرمت و حفاظت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» نگاهی داشته باشیم. آماری از فعالیت سالانه بخش مرمت سازمان اسناد و کتابخانه ملی وجود دارد تا به واسطه آن بتوان وسعت، اهمیت و تاثیرگذاری بخش مرمت اسناد، کتاب‌ها، نسخ خطی و دیگر منایع بازتاب‌دهنده حافظه تاریخی و فرهنگی ایران با چنین پیشینه عمیق را به واسطه آن ارزیابی کرد؟ همچنین آیا میان بخش مرمت سازمان اسناد با دیگر نهادها و ارگان‌ها که بخش آرشیو اسنادی دارند همکاری فی‌مابین وجودی دارد؟
ابتدا باید به این موضوع اشاره کنم که بخش مرمت سازمان اسناد و کتابخانه ملی دارای سه اداره مجزا است. «اداره حفاظت پیشگیرانه و آفت‌زدایی»؛ «اداره آسیب‌شناسی و آزمایشگاه» و «اداره مرمت»؛ که هر کدام متخصصان خود را در رشته‌های موردنظر داشته و به فعالیت مشغولند.
نکته بعدی آنکه، در حوزه مرمت، علاوه بر سازمان اسناد و کتابخانه ملی، برخی سازمان‌های دیگر مانند آستان قدس رضوی؛ کتابخانه مجلس و برخی دستگاه‌های دیگر بخش ویژه مرمت دارند و به فعالیت می‌پردازند. اما بحثی که در این میان مهم است آنکه در سازمان اسناد و کتابخانه ملی علاوه بر سازمان مرکزی که در تهران وجود دارد، 12 مرکز منطقه‌ای و استانی در سراسر کشور وجود دارند که آنها نیز کار جمع‌آوری اسناد در سراسر کشور را برعهده دارند.
در بحث مرمت سالیانه با توجه به آنکه اداره کل مرمت در سازمان اسناد و کتابخانه ملی وجود دارد، بسته به میزان تخریبی که اسناد دارند با آمار متفاوتی مواجه هستیم. ممکن است در یک سال آثاری که برای مرمت مواجه هستیم درصد تخریب کمتری داشته باشد و به همین سبب تعداد آثار مرمت شده از نظر کمی عدد بالایی را نشان دهد؛ و در سال و بازه زمانی دیگر با توجه به درصد بالای تخریب آثار و زمان‌بَر بودن کار مرمت آنها، از نظر کمی با عدد کمتری از آثار مرمت شده مواجه باشیم. به همین سبب بالا و پایین رفتن اعداد در شکل آماری با نگاه کمی نمی‌تواند نگاهی مستند و متقن برای ارزیابی بخش مرمت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به شمار رود. اما معمولاً بین 18 تا 25هزار برگ سند و 80 تا 150 الی 160 جلد کتاب طی هر سال مرمت می‌شوند.
آنچنانکه پیش از این همه عنوان شد، در بحث مرمت اسناد و کتاب‌ها، ارتباطات بسیار خوبی با برخی از دستگاه‌ها داریم. حتی گاه درباره مرمت برخی از آثار پیش آمده که همکاران ما با ادارات دیگر کار مشورتی انجام داده و در کُل تعامل کاری خوبی در این زمینه وجود دارد. اما متأسفانه چالش‌هایی دراین‌میان وجود دارد که مهم‌ترین آن به این مسئله بازمی‌گردد که برخی از دستگاه‌ها و سازمان‌ها نمی‌توانند برای حوزه مرمت و اسناد خود به‌دلیل بودجه‌های محدود مالی هزینه کنند. چراکه مرمت، کاری بسیار پرهزینه است. خیلی از افرادی که آشنایی با مرمت ندارند فکر می‌کنند که وقتی قرار است یک جلد کتاب مرمت شود، این مهم در بازه زمانی کوتاهی انجام می‌شود. در حالی که برخی از کتاب‌ها با توجه به نوع آسیبی که دیده و تعداد اوراقی که دارند، گاه پیش می‌آید که سه، چهار ماه و یا حتی زمان بیشتری تنها برای مرمت یک کتاب اختصاص داده شود.
ما در معاونت مرمت سازمان اسناد و کتابخانه ملی در بحث ارتباطاتی که با دیگر مراکز به عنوان یکی از سیاست‌های کلان و راهبردی آن را پیگیری می‌کنیم تمام تلاش خود را به کار برده‌ایم تا علاوه‌بر آنچه که در حوزه مرمت با محوریت اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران وجود دارد با دیگر سازمان‌ها نیز در حوزه مرمت همکاری داشته و برخی از آثار آنها را نیز مرمت کنیم.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی برحسب وظایفی که دارد سعی کرده استانداردها، دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌های خاصی را در حوزه تخصصی مرمت اسناد ملی، کتاب‌ها و نسخ خطی پیاده‌سازی کند و براساس ارائه همان دستورالعمل‌ها به بقیه دستگاه‌ها در حفظ و نگهداری اسنادشان یاری رساند تا اگر چالشی در این زمینه دارند بتوانند با رجوع به آن استانداردها و مکاتبه‌ای که با سازمان یا مراجعه همکارانمان به آنجا داشته و دارند، مشکلاتشان بررسی و راه‌حل پیشنهادی برای از بین رفتن آن مشکلات ارائه شود.
ایکنا: جناب حدادی در صحبت با تعدادی از متخصصان مرمت در دیگر نهادها و سازمان‌ها گاه این مسئله بیان شده که به دلیل محدودیت منابع مالی که به آن اشاره شد، پیش‌آمده که آنها مجبور بودند زمانی دست از کار بکشند تا ادامه کار بعد از تامین شدن منابع مالی ادامه یابد. در سازمان اسناد و کتابخانه ملی که شما در آنجا مشغول هستید نیز آیا پیش‌آمده که محدودیت منابع مالی باعث شود تا وقفه‌ای در مسیر فعالیت شما و همکارتان در بخش مرمت سازمان ایجاد شود یا شما چنین تجربه‌ای نداشته‌اید؟
خوشبختانه چنین مسئله‌ای در سازمان اسناد و کتابخانه ملی پیش نیامده و روند کار با قدرت ادامه دارد. سعی می‌کنیم نیازهای خود را از قبل بررسی کرده و سرلیست سفارش‌ها را از پیش برای خود تهیه و آن را در اختیار مسئولان ذی‌ربط برای تهیه لوازم و ادوات مدنظر قرار دهیم. تا به امروز چنین اتفاقی که (محدودیت مالی) بخواهد وقفه‌ای در کار ایجاد یا باعث توقف آن شود برای ما پیش نیامده است. مسئولان سازمان تمام تلاش خود را به‌کار می‌بردند تا حتی‌المقدور تمام نیازهایی که به آنها در بخش مرمت احتیاج داریم را فراهم کرده و در اختیارمان قرار دهند.
تمام دستگاه‌ها نیز می‌دانند که اکثر موادی که برای مرمت و تجهیز مواد اولیه در حوزه مرمت اسناد و کتاب‌ها به آنها نیاز است و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد اقلام وارداتی هستند. این باعث می‌شود که با توجه به نوسانات قیمت ارز برخی سازمان‌ها و ارگان‌ها گاه شرایط و سختی‌هایی را در مسیر استمرار کار بخش مرمت خود تجربه کنند؛ اما سازمان اسناد و کتابخانه ملی با توجه به وظیفه‌ای که در این زمینه داشته، تاکنون به این مشکل بر نخورده و سعی کرده تا حتی تمام تلاش خود را به کار برده تا جایی که امکان دارد به دیگر دستگاه‌ها نیز کمک‌هایی که در توانایی‌اش است ارائه کند.
پایان بخش اول....
گفت‌وگو از امین خرمی
انتهای پیام
