تغییرات مسئله‌شناسی حجاب در ادوار تاریخی

به گزارش ایکنا، فاطمه توفیقی؛ استاد دانشگاه ادیان و مذاهب، 19 اردیبهشت ماه در نشست علمی «مسئله‌شناسی حجاب» با بیان اینکه در برخی سفرنامه‌هایی که از گذشته وجود دارد آمده است که غرب از ما پیشرفته‌تر است و زنانشان را در مجامع عمومی راه می‌دهند و از این طریق تلاش کردند تا فرهنگ ایرانی را سرکوب کنند، گفت: تبلیغ می‌کردند که مسلمانان و ایرانیان بلد نیستند با زنانشان تعامل کنند و آنان را در پستو نگه می‌دارند و فقط نگاه جنسی به زنان دارند و این نوع نگاه، سبب ایجاد واکنشی از سوی مسلمین نسبت غرب شد؛ البته اتفاقات درون جوامع اسلامی فقط منحصر به واکنش به تحولات غرب نیست بلکه در درون خود جوامع اسلامی هم اتفاقاتی رخ داده است. 

 

وی افزود: از جمله این تحولات، تحول کلامی الهیاتی است یعنی افراد به دفاع الهیاتی از دین و حجاب می‌پردازند و توضیح می‌دهند که برای چه باید حجاب داشته باشیم؟ و چرا حجاب لازم است؟ مثلا شهید مطهری دفاع از شان زن مسلمان و عفت عمومی را مطرح می‌کند. در این دوره یکسری کتبی هم نوشته می‌شود که هم به براهین عقلی توجه دارد و هم به بعد الهیاتی و فقهی مسئله و تاکید بر این دارد که زنان باید عفت و حجاب را در سطح عمومی رعایت کند. 

 

توفیقی با بیان اینکه یکی از مسائل دیگری که در تعلیل این موضوع به کار می‌برند آن است که اگر زنان خود را بپوشانند جامعه سالم‌تری خواهیم داشت، تصریح کرد: موضوع دیگر هم نمادسازی در این زمینه است یعنی همانطور که زنان غیرمسلمان لباس متفاوتی دارند زن مسلمان هم باید خودش را از دیگران مجزا کند و به این ترتیب به خود احترام گذاشته است. 

وی افزود: هرقدر جلوتر آمدیم مباحثی چون حق بر بدن و آزادی شخصی و ... در توجیه نبود حجاب در غرب بیان می‌شود ولی به خصوص این بحث در بین مسلمینی که در جوامع آزادتر زندگی می‌کنند این گونه پاسخ داده شد که اگر بحث بر سر آزادی است چطور برخی زنان آزادند تا با بدن برهنه بیرون بیایند ولی زنان مسلمان حق ندارند لباس پوشیده داشته باشند و خود را از منظر افراد بیگانه دور کنند. 

 

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب اظهار کرد: نکته دیگری هم که مطرح است این است که الگوی زن مسلمان اقتضاء می‌کند تا الگوهای بیگانه را از خود دور کند؛ البته برخی در مورد این الگو که الگوی زن سنتی است گفته‌اند یعنی زنی که هیچ دغدغه اجتماعی و آگاهی عمومی ندارد و توصیفات اغراق‌آمیز آن را گاهی در مطالب دکتر شریعتی مشاهده می‌کنیم و البته مدل دیگری هم که شریعتی به آن توجه کرده است مدلی است که زنان در آن آگاهی اجتماعی و دغدغه لازم در این عرصه را دارند. 

 

وی افزود: در آثار شریعتی لزوما دفاع از حجاب وجود ندارد ولی در دهه 50 کسانی بودند که می‌گفتند ما آثار او را خواندیم و تصمیم گرفتیم حجاب داشته باشیم زیرا احساس می‌کردند که زیست مسلمانی اقتضاء می‌کند زنان پوشش داشته باشند. همزمان در برخی کشورهای دنیا مانند اروپای شمالی و ... زنانی که به خصوص به حقوقشان و مسائل بین‌المللی حساس بودند، پوشش‌های ساده‌تر داشتند و از مظاهر زیبایی فاصله می‌گرفتند و زنان مسلمان هم با انگیزه مبارزه با امپریالیزم تلاش داشتند که پوشش ساده‌تری به تن کنند. 

 

توفیقی بیان کرد: در دوره جدیدتر کسانی داریم که معتقدند حجاب به ارتباط معنوی بیشتر آنان با خداوند کمک می‌کند یعنی نوعی زیبایی‌شناسی معنوی برای او مطرح است و کاری با این ندارد که غربی‌ها و شرقی‌ها و مسلمانان در برخی کشورهای دیگر چه پوششی دارند یا مردان نسبت به آنان چگونه فکر می‌کنند. همچنین مدل دیگری که بیان شده است مدل خودسازی معنوی است که خانم صبا محبوب در کتاب سیاست پارسایی بیان کرده است.

 

وی تاکید کرد: این کتابی انقلابی در عرصه انسان‌شناسی است و او در بین سلفی‌ها تحقیقات کرده و گفته است این زنان برای تقویت ملکه حیا در خودشان به پوشش‌های خاصی رو آورده‌اند. مدل دیگر هم نگاه نمادین هویتی است یعن بیانگر شان زن مسلمان است و اینکه مدل‌های بیگانه را نفی کند.  

 

توفیقی با بیان اینکه افرادی به بحث حجاب از منظر بین‌الادیانی توجه کرده‌اند، گفت: با تحقیقاتی که بر این اساس صورت گرفته این نتیجه به دست آمده است که پوشش فقط برای دین اسلام نیست و مختص همه ادیان است. برخی هم بر این مسئله تاکید دارند تا در مواجه با فرهنگ غرب بگویند ای مسیحیان شما هم حجاب دارید و چرا حجاب زن مسلمان را زیر سؤال می‌برید که این نوع محاجه خوب است ولی باید توجه کنیم که حجاب در مسیحیت و یهودیت با اسلام فرق دارد مثلا در بین یهودیان زن به غیر از شوهر خود باید بدنش را از همه مردان دیگر بپوشاند ولو برادر خود، یعنی جلوی برادرش هم باید پوشش سر داشته باشد یا مسیحیان در هنگام نماز باید پوشش سر داشته باشند.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: به نظر بنده خوب است از ابتدا از این منظر وارد بحث با فمنیست‌های غربی نشویم زیرا زمین بازی آنها کتاب مقدس مسیحیان نیست و آنان خود را ملزم به رعایت حجاب براساس لفظ کتاب نمی‌کنند. 

 

توفیقی با اشاره به نگاه فقهی به حجاب، اظهار کرد: دکتر شریعتی در یکی از آثارش با تاکید بر اینکه من مرجع تقلید نیستم و هر کسی باید به مرجع خودش مراجعه کند بحثی فقهی در مورد حجاب هم دارد و در بیان نظرش گفته است به دلیل حضور زن در عرصه اجتماعی برای آنان سخت است که صورت و دستانشان را بپوشانند لذا دست و صورت لازم نیست؛ این حرف انقلابی بود لذا در آن دوره سختگیری‌هایی هم به او شد. در مباحث فقهی باید بدانیم تنها منبع ما قرآن نیست بلکه باید از مجموعه منابع فقهی اسلامی استفاده کنیم که شامل قواعد عقلی، روایات و تا حدی هم اجماع است.

توفیقی با اشاره به معانی واژگان به کار رفته در آیات حجاب مانند خمار و جلباب و ... افزود: این ربطی به اینکه الان حجاب چگونه باشد ندارد زیرا بخشی از ادله ما در فقه، قرآنی است ولی منابع دیگر هم مطرح است گرچه قرآن اولین و مهمترین منبع زیست مسلمانی است.

 

وی تصریح کرد: بحث دیگری هم که مطرح است اینکه پوشش سر زنان آزاد اینگونه بوده است یا خیر؟ در این مسئله به ماجرای اندلس استناد زیادی می‌شود و می‌گویند علت اینکه اندلس از دست مسلمین خارج شد و مسیحیان بر آن مسلط شدند این بود که مسلمین گرفتار بی بند و باری و بی عفتی شدند و شراب و مواد مخدر افزایش یافت که البته آقای رسول جعفریان این ماجرا را افسانه جدید می‌داند که واقعیت تاریخی ندارد.

 

توفیقی با اشاره به نگاه سیاسی، اجتماعی و قانونی به بحث حجاب، گفت: یکی از مباحث مهم در علوم سیاسی این است که دولت چقدر  باید در تعیین فرهنگ جامعه دخالت کند؛ مثلا رضاخان تصمیم گرفته سطح فرهنگی افراد متوسط جامعه را به همه جامعه سرایت دهد لذا نوعی لباس و پوشش و ... را مطرح کرد. یکی از موضوعات ناراحت‌کننده در آن دوره این است که به اسم آزادسازی زنان آنان را محدود کردند که نوعی پروژه سنگین فرهنگی در این عرصه محسوب می‌شود. الان در آرای برخی فلاسفه غربی این مسئله وجود دارد که دولت باید دخالت حداقلی در مسائل فرهنگی داشته باشد. 

 

وی افزود: در ایران استفاده از قوانین شریعت در قوانین کشور رواج زیادی یافت و همین سبب شد تا قانون خط‌کش داشته باشد و هر نوع آرای فقهی ملاک قرار نگرفت از جمله تعیین سن قانونی برای ازدواج. در متون فقهی یکسری کلیات مانند حکم طهارت با آب کر و قلیل و معاملات ربوی و غیر ربوی هست ولی در مورد حدود آن قانون باید جزئیات بیشتری طرح کند لذا بر فقه هم اثر گذاشته است. مثال دیگر خمس است که اجتماعی است ولی دولت اصلا دخالتی در آن ندارد و برعکس برخی مسائل فردی است ولی براساس احکام ثانویه دخالت دولت در آن زیاد است. 

 

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: زمانی حداقل سن برای ازدواج دختران 9 بود ولی بعدا 13 سال شد و شاید الان افزوده شده باشد در حالی که این در متون فقهی وجود ندارد. قانون طبق تعریف مبتنی بر اجماع عمومی شهروندان است ولی حکم الهی فرمان‌پذیری لازم دارد. همچنین در قانون ازدواج با اتباع خارجی اجازه گرفتن از دولت لازم است یعنی ازدواجی که صرفا رضایت پدر را می‌خواسته مورد دخالت دولت هم هست یا در قانون اذن خروج از کشور، زن هنگام خروج باید اذن شوهر را داشته باشد.

 

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان اینکه من نمی‌گویم این قانون باشد یا خیر ولی به هر حال تحت تاثیر نظر دولت است، گفت: قانون ارث هم که به تازگی با فتوای مقام معظم رهبری تغییر کرد نشان دهنده سازوکارهای لازم برای تبدیل احکام شرعی به قوانین است.