حق‌الناس به اعتبار جایگاه اجتماعی افراد

«حق‌الناس» مهم‌ترین و پربسامدترین موضوع در دین اسلام است تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن(سوره بقره آیه ۲۸۲) نیز به همین موضوع اختصاص دارد و امیرالمؤمنین امام علی(ع) نیز می‌فرمایند «خدای متعال رعایت حقوق بندگانش را مقدمه‌ای بر رعایت حقوق خودش قرار داده است.»

اوج تجلیگاه توجه به حق‌الناس در مکتب اسلام و اهل‌بیت(ع) را می‌توان در شب عاشورا مشاهده کرد؛ هنگامی که امام حسین(ع) شرط پیکار با ظلم و همراهی با خود را بدهکار نبودن گذاشت و بیعت خود را از افرادی که حقی بر گردن دارند برداشت چراکه پرداخت حق مردم را مقدم بر حضور در جهاد با طاغوت می‌دانستند.

همین رویداد مهم و درس‌آموز از واقعه کربلا سبب شد تا ایکنا در ماه محرم امسال به موضوع مهم «حق‌الناس» بپردازد و بخش‌هایی از کتاب «حق‌الناس، ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی»، نوشته آیت‌الله‌العظمی مظاهری را به نظر مخاطبان خود برساند که در ادامه مشروح بخش شانزدهم با موضوع «تقسیم ششم؛ حق الناس به اعتبار جایگاه اجتماعی افراد» را می‌خوانید.

این تقسیم حق‌الناس، بر حسب موقعیت و جایگاه اجتماعی افراد است. بر طبق این تقسیم‌بندی افراد زحمت‌کش، کارگران و کسانی که در جامعه درآمد کمتر یا موقعیت نازلی دارند و زیر دست به شمار می‌آیند نسبت به کارفرمایان، رئیس‌ها و افراد بالادست حقوق متقابلی دارند. همچنین حقوق اسیران زندانیان و افراد پناهنده نیز در این تقسیم، قابل تبیین است.

حق خادم و مخدوم 

امام سجاد(ع) در رساله حقوق به حقوق متقابل خادمان و زیردستان و همچنین مالکان و افراد بالادست اشاره می‌کنند در این راستا خوش رفتاری با خادمان و خودداری از آزار و اذیت آنها را جزو حقوقشان برمی‌شمرند چنان که حق مالکان و مخدومان را نیز اطاعت و حرف شنوی از آنها می‌دانند.
 
یکی از حقوق خادمان و افراد زیر دست آن است که تحقیر نشوند و شخصیت آنها زیر سوال نرود، توهین، کوبندگی، خوار شمردن و ذلت خواهی برای دیگران به طور کلی گناهان بسیار بزرگی است ولی باید توجه شود که برخورد اهانت‌آمیز و همراه با تحقیر با افراد ضعیف و ناتوان که از رتبه اجتماعی خاصی برخوردار نیستند، علاوه بر اینکه گناه است دل آنها را می‌شکند و در دنیا و آخرت عقوبت دارد. 

پیرمرد روشن ضمیری می‌گفت «من در جوانی نوکر کدخدای روستا بودم. روزی با من کاری داشت و همانطور که در بالای ایوان و زیر سقف بود با من صحبت کرد. من پایین ایوان و زیر آسمان بودم، ناگهان باران گرفت؛ او به من نگفت که زیر سقف بروم. زیر باران در مقابلش ایستاده بودم و خیس شدم می‌گفت دلم به خاطر رفتار او شکست. طولی نکشید که او را از ریاست سلب کردند و اموالش را از دست داد. من هم به دنبال زندگی خود رفتم و کسب و کار و زندگی مستقل پیدا کردم. مدتی بعد یک شب که باران شدیدی می‌بارید در وقت افطار درب خانه ما را کوبیدند. وقتی درب را باز کردم دیدم همان کدخدا با پای گل آلود زیر باران با ذلتی مشغول گدایی است و نمی‌داند درب خانه نوکر سابق خود را برای گدایی کوفته است.»

این طرز رفتار با خادم و زیر دست، افزون بر دنیا در آخرت نیز عقوبت دارد. پیامبر اکرم(ص) به کسی که دوست داشته باشد دیگران در مقابل او بایستند و بدین‌ترتیب به وی ادای احترام کنند وعده عذاب داده‌اند «مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَمْثَلَ لَهُ الرِّجَالُ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ فِي النَّارِهِ»

حق کارگر و کارفرما 

مراعات حق اجیر و کارگر نیز در روایات فراوانی مورد تأکید واقع شده است. اولین حق کارگر، پرداخت به موقع و به اندازه دستمزد اوست. راوی می‌گوید چند نفر کارگر را اجیر کرده بودیم که از صبح تا عصر در باغی که مربوط به امام صادق(ع) بود کاری انجام دهند. همین که از کارشان فارغ شدند امام فرمودند «تا عرق آنها نخشکیده مزدشان را بدهید. أَعْطِهِمْ أُجُورَهُمْ قَبْلَ أَنْ يَجِفَ عَرَقُهُمْ» 

به طور کلی هرگونه ستم به کارگر در پرداخت دستمزد او نظیر دستمزد کمتر از عرف یا پرداخت دیرهنگام در تعالیم دینی نکوهش شده و مستوجب عذاب است. پیامبر اکرم(ص) کسی که در ادای اجرت کارگر به ستم کند را ملعون می‌دانن. «مَلْعُونٌ مَنْ ظَلَمَ أَجِيرًا أَجْرَتَهُ» ایشان در روایت دیگری می‌فرمایند اعمال چنین کسی حبط و تباه می‌شود و بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.

 حق دیگر اجیر و کارگر آن است که از ابتدای کار بداند دستمزد او چقدر است. امام صادق(ع) به کارگیری کارگر قبل از تعیین اجرت را نهی کرده‌اند. «فَلَا يَسْتَعْمِلَنَ أَجِيرًا حَتَّى يُعْلِمَ مَا أَجْرُهُ» از نظر اسلام کارگران بعد از اتمام دوران کار و به اصطلاح در زمان بازنشان  نیز حقوقی دارند. روزی امیرالمؤمنین(ع) پیرمرد نابینایی را دیدند که از مردم کمک می‌خواست با تعجب از احوال او سؤال کردند. به ایشان گفته شد که او مردی مسیحی است. حضرت فرمودند «اسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّى إِذَا كَبِرَ وَ عَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ» تا میتوانستید از او کار کشیدید و حالا که پیرو عاجز شده به او کمک نمی‌کنید؟ بعد فرمودند «از بیت المال خرجی او را بدهید.»

همان طور که مراعات حقوق کارگر و اجیر لازم است رعایت حقوق کارفرما نیز ضروری است از جمله حقوق کارفرما این است که کارگر از او فرمان برداری داشته باشد، امانت و را حفظ کند و به طور کلی در مقابل دستمزدی که می‌گیرد خوب کار کند.