ارتقای سلامت اجتماعی با بهره‌مندی مساجد از شیوه‌های نوین تبلیغ دینی + فیلم

امروز روز جهانی مسجد است. ۵۵ سال پیش در چنین روزی (۲۱ اوت مصادف با ۳۱ مردادماه) مسجدالاقصی به آتش کشیده شد. ستون‌های آتش و دود تا ارتفاع صدها متری به آسمان برخاست. در قسمت جنوب شرقی حدود ۲۰۰ متر مربع از سقف مسجد کاملاً تخریب و گنبد مسجد در پنج نقطه سوخت. همچنین یکی از آثار متبرک مسجد و یک منبر مخصوص که ۸۰۰ سال قدمت داشت نیز کاملاً از بین رفت.

اما همین مسجد سوخته اکنون بعد از ۵۵ سال همچنان با قدرت ایستاده و منشأ ایستادگی، قدرت و مبارزه شجاعانه مردم فلسطین و غزه و منشأ الهام همه آزادی‌خواهان جهان است. البته در طول تاریخ بسیاری از مساجد در بحران‌های بزرگ چنین نقش‌های مهمی را ایفا و پناهگاه و محل اجتماع مردم بوده‌اند.

اکنون در کشور ما حدود ۹۰ هزار مسجد به عنوان خانه خدا و خانه مردم وجود دارد و اگر بر این باور باشیم که مساجد با هدف هدایت جامعه و تربیت مردم ایجاد شده‌اند اکنون که جامعه با آسیب‌های اجتماعی مختلف روبه‌رو است از مساجد انتظار می‌رود نقشی سازنده و اثربخش در کاهش و التیام این آسیب‌های اجتماعی داشته باشند. اما آیا مساجد کنونی جامعه ما می‌توانند نقش خود را در این زمینه ایفا کنند؟ یا اینکه کارکرد و توان تأثیرگذاری اجتماعی مساجد کاهش یافته است؟ اگر عملکرد اجتماعی مساجد کاهش یافته دلیل آن چیست و برای ترمیم جایگاه قوی مساجد چه باید کرد؟

برای دریافت پاسخ به پرسش‌های مطرح شده در نشست «احیای کارکردهای اجتماعی مساجد» با حجت‌الاسلام سید ناصرالدین نوری‌زاده، رئیس سابق مرکز رسیدگی به امور مساجد و فعال حوزه مسجد و داود میرزایی‌مقدم، پژوهشگر علوم اجتماعی به گفت‌وگو نشستیم.

در بخش اول این مصاحبه کارکردهای اجتماعی مسجد در طول تاریخ بررسی و عدم هم‌گرایی و نبود متولی مشخص برای مساجد به عنوان یکی از آسیب‌های این نهاد مطرح شد. بخش دوم این مصاحبه را امروز با هم می‌بینیم و می‌خوانیم.

ایکنا ـ عدم همگرایی ارکان مسجد و اختصاص مساجد به گروه‌های فکری خاص چه صدمه‌ای به مساجد و کارکرد اجتماعی آن می‌زند؟

میرزایی‌مقدم: این موضوع به طور مشخص مخاطب مساجد را کاهش می‌دهد. برخی از افراد اینطور نیستند که اگر اختلافی در مسجد ببینند و یا تذکری به آنها داده شود بروند و دیگر به مسجد نیایند، ولی برخی از افراد اگر وارد مسجد شوند و برخورد نامناسبی ببینند و یا مطلبی مطرح شود که متوجه اختلاف فکری مسئولان مسجد با هم شوند به این فکر می‌کنند که اگر ارکان مسجد با هم اختلاف دارند، از آنها هم نمی‌توانند رفع نیاز کنند پس از مسجد فاصله می‌گیرند. البته برخی هم کار خودشان را انجام می‌دهند و رفت و آمدشان را از مسجد قطع نمی‌کنند و به این فکر می‌کنند که فقط بخشی از یک ساختار معیوب است.

در مجموع می‌توان گفت آنچه اتفاق می‌افتد این است که تربیت معنوی، اخلاقی و فرهنگی جامعه آسیب می‌بیند. به آسیب‌های اجتماعی نگاه کنید؛ افرادی که دزدی می‌کنند هم در همین جامعه تربیت شده‌اند و جامعه نتوانسته تا این حد در ذهن این افراد جا بیندازد که رفع نیاز خودشان را نمی‌توانند با برداشتن کالای دیگری برطرف کنند. این افراد تربیت نشده‌اند و اخلاق است که در جامعه فرو کاسته شده است. در بازار، روابط اقتصادی و ... نیز می‌بینیم که اگر کسی نتواند سر دیگری را کلاه بگذارد و یا کاری کند که نفع بیشتری ببرد گفته می‌شود که آن فرد زرنگ نیست. 

اما اخلاق از کجا می‌آید؟ فرهنگ ذره ذره تشکیل می‌شود و بخشی از کارکردهای تربیتی را خانواده، بخشی را مسجد و بخشی را نهاد تربیتی رسمی انجام می‌دهد. اما ما کجا ضرر می‌کنیم؟ جایی که بین مسجد، منزل و مدرسه اتفاق نظر نیست و اینها همدیگر را تکمیل نمی‌کنند و افراد در هر بخشی مجبور می‌شوند نقش متفاوتی ایفا کنند. در مفاهیم اجتماعی داریم که وقتی افراد دچار تعارض اجتماعی می‌شوند و نمی‌توانند نقش خود را به درستی ایفا کنند، در درون خودشان دچار تعارض می‌شوند. 

وقتی در مسجد به سلایق، انگیزه‌ها و تفاوت‌ها احترام بگذاریم قطعاً می‌توانیم مخاطبان بیشتری جذب کنیم ولی وقتی احترام نمی‌گذاریم و فقط سلیقه خودمان را مطرح می‌کنیم کل جامعه آسیب می‌بیند. فردی که امروز از جایی دزدی کرده شاید فردا از ما هم دزدی کند و آن وقت ما نباید شاکی باشیم چون این نتیجه کم‌کاری خود ما در زمینه تربیت اخلاقی است. 

متأسفانه برخی از رقابت‌های ناسالم را هم در ارکان مسجد و هم بین مساجد با هم می‌بینیم و به جای اینکه این مجموعه فرهنگی همدیگر را تکمیل کنند و به تقسیم نقش بپردازند و باعث شوند جامعه سود ببرد به رقابت با هم می‌پردازند. 

بزرگ‌ترین ظلمی که می‌شود به یک مسجد کرد این است که کارکرد آن را حذف کنیم. کارکرد مسجد را هم کسی که مسئول مسجد است ضعیف می‌کند و کاری می‌کند که افراد از مسجد دوری کنند. 

وقتی در زمینه آسیب‌های اجتماعی مطالعه می‌کنیم می‌بینیم که نسل امروز به سمتی می‌آید که نیازش را رفع کند و در آن رفع نیاز مقولات خود را پیگیری می‌کند. زمانی که ما بتوانیم مسجد را به حدی با مسائل روز هماهنگ کنیم که از اصول خودمان عدول نکنیم و پایین نیاییم اما بتوانیم از مخاطبانمان رفع نیاز کنیم، قطعاً می‌توانیم به جایی برسیم که مخاطب را بیشتر جذب کنیم  که موجب می‌شود کل جامعه از این مسئله سود ببرند.

ایکنا ـ کارکردهای اجتماعی را از مساجد گرفته‌ایم؛ تأثیر ملموس این اتفاق بر جامعه چیست؟ راهکار خروج از این مشکل چیست؟

حجت‌الاسلام نوری‌زاده: نباید همه مشکلات جامعه را نیز به گردن کارکردهای مسجد و شرایط فعلی مساجد بیندازیم. عوامل زیادی در فاصله گرفتن مردم از اخلاق و معنویت دخیل هستند و ما هر چه بتوانیم این فاصله را کمتر کنیم موفق‌تر هستیم. این کار، کار یک نفر و یک شب نیست. همه نهادها و گروه‌ها و به خصوص خانواده‌ها در این امر نقش دارند. خداوند در آیه ششم سوره تحریم می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید خودتان و خانواده‌هایتان را از آتش جهنم دور نگه دارید». مردم از پیامبر(ص) سؤال کردند که چطور این کار را بکنیم؟ حضرت سه توصیه فرمودند: اول اینکه خودتان عامل به خیرات باشید؛ پدر و مادری که خودشان به خیرات عمل نمی‌کنند نمی‌توانند دیگران را تحت تأثیر بیانشان قرار دهند. صدای عمل به مراتب از صدای بیان رساتر است. 

وقتی به بچه می‌گوییم به مسجد برو، اما خودمان نمی‌رویم نتیجه نمی‌گیریم. دوم حضرت فرمودند تذکر هم بدهید. گاهی فرصت مکالمه با فرزندانمان را نداریم. پدرها و مادرها گاهی فرصت گفت‌وگو و تذکر با فرزندانشان را ندارند مخصوصاً در فضای فعلی که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی همه را مشغول کرده است. ای کاش تلفن همراه این قدر در روابط اجتماعی ما مؤثر نبود. باید ارتباط مجازی را کمتر کنیم و فضای زندگیمان و ارتباطمان را بیشتر و چهره به چهره کنیم. ما با فرهنگ ارتباط چهره به چهره بزرگ شده‌ایم. باید فرصت تذکر به هم را داشته باشیم و بیشتر با هم مکالمه کنیم. برخی می‌گویند مشکلات اقتصادی به اندازه‌ای است که ما فرصت گفت‌وگو با فرزندمان را نداریم و فقط دغدغه ما خوراک، پوشاک، مسکن و مدرسه بچه‌هاست. به هر حال باید در فرصت‌هایی که داریم این خلأ را جبران کنیم.

حضرت در ادامه فرمودند اینها را به سمت اطاعت خدا تأدیب کنید. یعنی اگر کار خیری می‌خواهید انجام دهید، صدقه بدهید و ... این کارها را توسط بچه‌‌ها و با بچه‌ها انجام دهید. بچه‌ها را واسطه کمک به دیگران کنید؛ باید بچه‌ها را آموزش دهیم. خانواده‌ها نمی‌توانند مسئولیت خود را بر دوش مدرسه بیندازند و یا مدرسه نقش خود را بر دوش دولت بیندازد و ... ؛ هر کدام باید در حوزه تربیت دینی نقش خودمان را به شکل درستی ایفا کنیم. 

مادرها به صورت خاص می‌توانند نقش زیادی در تربیت دینی داشته باشند. متأسفانه ما در امور مساجد کمترین فعالیت را در حوزه بانوان شاهد هستیم و در مقطعی امور بانوان حتی از امور مساجد حذف شد، در حالی که بیش از نیمی از جمعیت مساجد بانوان هستند. مادر اگر مسجدی شود، همسر و فرزندش نیز مسجدی می‌شوند. توجه ویژه به مادرها و بانوان و همچنین کارکردهایی که اشاره شد مهم است. 

مسجد محل تعاون است، تعاون در امور خیر؛  ریش‌سفیدان در مسجد می‌توانند مشکلات مردم را حل کنند. مسجد می‌تواند مرکز مشورت و رفع آسیب‌های اجتماعی باشد. عمده آسیب‌های اجتماعی ما طلاق، اعتیاد و فساد و فحشا است. پایگاه بسیاری از هیئت‌ها می‌تواند مسجد باشد و فضای جداگانه‌ای با عنوان حسینیه و زینبیه نسازیم و در نقاطی که مسجد است، از مساجد استفاده کنیم. هیئت‌های شاخص نقش‌آفرین باشند و به عنوان رقیب امام جماعت دیده نشوند، اینها رفیق امام جماعت هستند و می‌توانند در حوزه فرهنگی بسیار مؤثر باشند.

اگر بخواهیم از مساجد به شکل بایسته استفاده کنیم باید همه ما، همه مسئولان و همه نهادها در این حوزه سهم بگیریم، از این مسئولیت شانه خالی نکنیم و البته باید متکفل امور مساجد مشخص شود. 

پیشتر پیشنهاد دادیم که سازمان تبلیغات اسلامی در حوزه محتوایی، مرکز رسیدگی به امور مساجد در حوزه مدیریتی و سازمان اوقاف  در حوزه مالی و موقوفات در کنار هم مسئولیت را بپذیرند. اگر اینگونه شود اتفاقات خوبی در این حوزه رخ خواهد داد به شرطی که با همدیگر کار کردن را تمرین کنیم، هم‌افزایی داشته باشیم و موازی کاری را کنار بگذاریم. 

ایکنا ـ مساجد برای رفع آسیب‌های اجتماعی باید چگونه ورود و فعالیت کنند؟

میرزایی‌مقدم: بانیان مسجد و افرادی که فکر بلندی داشتند برای مساجد در هنگام تأسیس موقوفه هم می‌گذاشتند تا مسجد از نظر مالی مستقل باشد. مسجدی که تأمین مالی مستقل داشته باشد به خوبی می‌تواند به فعالیت‌های خود ادامه دهد. مساجدی که اکنون حتی یک مغازه کوچک به عنوان موقوفه دارند خیلی راحت‌تر عمل می‌کنند. با توجه به اینکه تمرکز آسیب‌های اجتماعی بر روی نوجوانان و جوانان و بانوان ماست، هر قدر این بخش‌ها را تقویت کنیم، بال پرواز مسجد و بال رهایی جامعه از آسیب‌های اجتماعی قوی‌تر می‌شود.

باید برای مساجد یک سلسله فعالیت‌هایی در جهت ارتقای سلامت اجتماعی تعریف شود. امروز تمام دنیا به بحث سلامت اجتماعی توجه می‌کند چراکه به همه بخش‌های جامعه مرتبط است. وقتی که فرزند شما سالم‌تر باشد، مشکلات و مسائل بهداشتی کمتری دارد، در تحصیل‌ موفق‌تر است و در خانواده فرزند بهتری است. فردی که شاغل است اگر سالم باشد بهتر کار و نیاز جامعه را برطرف می‌کند و مشکلی برای جامعه ایجاد نمی‌کند. شاید این تعریف ناقصی از سلامت اجتماعی است ولی سلامت اجتماعی یک مجموعه به هم پیوسته است و همه ارکان با همدیگر به سلامت اجتماعی کمک می‌کنند. 

بزرگترین موفقیت ما در جهت کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌تواند دعوت نوجوانان و جوانان به دامان مسجد باشد. باید مسجد را زیبا و جذاب کنیم و برنامه‌های فرهنگی، هنری، ورزشی و ... در آن برگزار کنیم. در بسیاری از مواقع برای کنترل آسیب‌های اجتماعی به سمت رویکردهای جایگزین می‌رویم و مسائل مثبت را بیشتر تشویق می‌کنیم. مثلاً به وسیله اعتباراتی که داریم اقلام ورزشی می‌خریم و هدیه می‌دهیم؛ یکی از مواردی که تأکید داریم این است که وسایل ورزشی در مساجد قرار بگیرد. ابتدا با هیئت امنای مسجد همفکری می‌شود تا اگر فضایی در مسجد وجود دارد وسیله ورزشی قرار داده شود تا بچه‌ها بتوانند از آن استفاده کنند. 

چه اشکالی دارد در مناسبت‌های مختلف، کارهای جذابی مثل نورافشانی و ... برای مسجد انجام دهیم. وقتی عملکرد مساجد موفق را مرور می‌کنیم، می‌بینیم که این مساجد کتابخانه‌های خوب و حتی برخی کافی‌نت دارند. این موارد جاذبه‌هایی است که نوجوانان را به سمت مساجد می‌برد. 

امروز لازم نیست که به صورت مستقیم پیام بدهیم؛ پیام مستقیم اصلاً به ذهن افراد نمی‌نشیند. وقتی با این روش‌های غیر مستقیم و جذاب بچه‌ها را به پایگاه خودمان بیاوریم، آرام آرام مسائل تربیتی را منتقل می‌کنیم. از آنها نمی‌خواهیم آدم ما باشند بلکه از آنها می‌خواهیم انسان‌های خوب و ترازی باشند، در آینده مستقل باشند و روی پای خودشان بایستند، اتکا به نفس و عزت نفس داشته باشند، به خودشان مطمئن باشند و تصور نکنند که برای اینکه موفق شوند نیاز دارند حتماً کسی به آنها کمک کند.

شاید حتی نیاز باشد کارگاه‌های خیاطی، گلدوزی و ... که به اقتصاد و معیشت خانواده کمک می‌کند در مساجد برپا شود.

برخورد امامان جماعت با کودکان و نوجوانان نیز بسیار مهم است و به نظر می‌رسد که برخوردهای بهتری مورد نیاز است. در کشورهای دیگر امامان جماعت تا قبل از شروع نماز به سمت مردم می‌نشینند و با مردم حرف می‌زنند اما در کشور خودمان کمتر این اتفاق رخ می‌دهد. امامان جماعت دیر می‌آیند و به سرعت در جایگاه اقامه نماز می‌ایستند. امامان جماعت شاغل هستند و کارویژه آنها حضور در مسجد نیست.

امروز باید به دنبال شیوه‌های جدید تبلیغ بگردیم و این شیوه‌های جدید را مسجد سرلوحه کار خود قرار دهد. نیاز هر محله باید از سوی امام جماعت و مسئولان مسجد شناسایی شود؛ نیازها در محلات مختلف و متفاوت هستند و چه قدر خوب است که گروه‌های جهادی که فعالیت می‌کنند با مسجد در ارتباط و همگرا باشند و نیازهای محله که توسط مسجد شناسایی می‌شود، توسط این گروه‌ها برطرف شود. 

اگر به پرسش‌ها و نیازهای جوانان و نوجوانان پاسخ منطقی بدهیم آنها حتماً به سمت مسجد می‌آیند اما وقتی از ما پاسخ منطقی نمی‌شنوند یا آن چیزی که نیاز آنها را رفع می‌کند را دریافت نمی‌کنند از ما فاصله می‌گیرند و وقتی از ما جدا می‌شوند و دستشان از دست ما جدا می‌شود، دست‌های بسیار زیاد دیگری هستند که آنها را بگیرند و آنها را به سمت خودشان بکشانند. 

مساجد می‌توانند با شناسایی نیازهایی که در اطرافشان وجود دارد ارتباط خوبی با مراکز تفریحی برقرار کنند و هیئت امنا و مسئولان مسجد اردوهای تفریحی و ورزشی برگزار کنند؛ این رویکردهای غیر مستقیم می‌تواند به خوبی پاسخگوی نیازها باشد.

مقام معظم رهبری حداقل به هشت شاخص مسجد تراز اشاره و فرمودند که مسجد کانون عبادت، تعلیم و تربیت، فعالیت‌های سیاسی، مرکز دادخواهی و قضاوت، پایگاه نظامی، پایگاه تعاون اجتماعی و پایگاه وحدت اجتماعی باشد و در مجموع رفتارها و کارکردهایی را سامان دهد که به رشد فضائل اخلاقی در جامعه منجر شود. وقتی ایشان می‌فرمایند مساجد باید کانون این فعالیت‌ها باشد به این معناست که یا مساجد کانون این فعالیت‌ها نیست و یا اینکه عملکرد ضعیفی در این زمینه‌ها دارد.

متأسفانه جامعه ما امروز از اخلاق فاصله گرفته است؛ اخلاق و معنویتی که انسان برای آن به دنیا آمده است. بازگردیم به اول بحث؛ گفتیم که مسجد محل تلاقی خالق و مخلوق و خانه‌ای است که این دو را به هم پیوند می‌دهد. اما چه چیزی می‌تواند این کار را به صورت موفق سامان دهد؟ پاسخ زمانی است که تربیت معنوی و اخلاقی بتواند افراد را جذب کند و در جای امنی مثل مسجد نیازهای افراد تأمین شود و مردم بتوانند برای رسیدن به آرامش به مسجد پناه ببرند. 

ایکنا ـ چگونه می‌توان امامان جماعتی موفق‌تر در حوزه کاهش آسیب‌های اجتماعی داشت؟

حجت‌الاسلام نوری‌زاده: اگر برای امام جماعت کارویژه تعریف می‌‌کنیم که تمام وقت در مسجد وقتش را بگذراند، باید حمایت‌های ویژه‌ای از امام جماعت شود که این امام جماعت بتواند تمام زندگی خود را وقف مسجد کند و در مسجد حضور داشته باشد و بی‌انصافی است اگر اینطور قضاوت کنیم که امام جماعت‌ها غالباً ناموفق هستند؛ اینطور نیست. امامان جماعت با همین شرایط موجود و اینکه حمایت‌های ویژه‌ای از آنها صورت نمی‌گیرد تمام عمر و وقتشان را در مساجد گذاشته‌‌اند. 

خداوند در آیه 18 سوره توبه می‌فرماید: «إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ؛ مساجد خدا را تنها كسانى آباد مى كنند كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و نماز برپا داشته و زكات داده و جز از خدا نترسيده‏ اند پس اميد است كه اينان از راه‏يافتگان باشند». یک ارتباط مسجد با خالق است و یک ارتباط آن با مخلوق. یعنی همانطور که توجه به خالق دارد، توجه به زکات و رفع نیازهای محرومان نیز دارد و این اتفاق نخواهد افتاد مگر اینکه افرادی که متمول هستند و می‌توانند ضعف‌های حوزه مالی مساجد را پوشش دهند در این زمینه کمک کنند. 

امیدواریم شاهد یک مسجد تراز فعال و خوب در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی باشیم. 97 درصد از شهدای ما تربیت یافته دامان مساجد هستند. پس می‌بینیم که مسجد چه کانون فرهنگی و تربیتی مؤثری است که توانسته چنین انسان‌های برجسته‌ای را تربیت کرده و به جامعه تحویل دهد.

گزارش از زهرا ایرجی