کتابخانه ناصریه؛ یادگار گرانقدر علامه میرحامد حسین

به گزارش ایکنا به نقل از روابط عمومی دبیرخانه کنگره بنیاد بین‌المللی علامه میرحامد حسین لکهنوی، پیشینه کتابخانه ناصریه (المکتبة الناصریه) به بیش از ۱۰۰ سال قبل برمی‌گردد. این کتابخانه نامدار، به همت خاندان عبقات در لکهنو هندوستان تأسیس شد. هسته اولیه شکل‌گیری این کتابخانه شخصیِ کم‌نظیر، به علامه مفتی محمد قلی کنتوری(پدر مکرّم صاحب عبقات) و مجموعه بزرگ کتاب‌های وی بر می‌گردد. ایشان در زمان رفتن به لکهنو، حدود ۴۰ گاری کتاب با خود حمل می‌کردند.

دزدان به طمع اموال پرقیمت، آن را ربوده و ضایع کردند. البته بخش‌هایی از آن باقی ماند که در فهرست خودنوشت علامه اعجاز حسین(پسر دوم مفتی و صاحب کتاب کشف‌الحجب و الأستار) مشاهده می‌شود و هم اکنون نیز تعدادی از آن میراث ارزشمند در کتابخانه ناصریه موجود است.
 
بعد از آن، کتابخانه توسط علامه میر حامد حسین(صاحب عبقات) و برادر فاضلشان علامه اعجاز حسین، غنای بسیاری یافت. البته ساختمان کتابخانه در همان محله قدیمی نَخّاس بود. پس از درگذشت صاحب عبقات و شهرت یافتن علامه ناصر حسین(معروف به ناصر المله، پسر ارشد صاحب عبقات و از ارکان اربعه مرجعیت در هند) برخی نُوّاب، به توصیه ایشان، اقدام به ساختن بنایی برای کتابخانه ناصریه کردند، تا هم کتابخانه توسعه یابد و هم برای استفاده اندیشمندان جهان اسلام مهیا شود. ساختمان مشهور فعلی، همان بنای سفارشی است که ویژگی‌ها و قابلیت‌های مختلفی به عنوان یک مجموعه نگهداری نسخ کمیاب و سالن‌های مطالعاتی دارد. از همان ورودی ساختمان تا طبقه فوقانی و حجره‌ها و راه روهای جذاب، و حیاط حدوداً ۲۰۰ متری که سنگ فرش آن، آجرهای قدیمی است، تماماً به نیت مجموعه‌ای علمی _ پژوهشی طراحی شده است.

پس از ناصر المله، دو پسر ایشان؛ علامه نصیرالمله و علامه سعیدالمله نیز در غنابخشی کتابخانه نقش داشته‌اند و مُهرهای موجود بر نسخه‌ها گویای مشارکت صورت گرفته است.

نگاهداری هزاران اثر در کتابخانه

صاحب أعیان الشیعه در گزارشی از کتابخانه، نسخه‌های خطی آن را نزدیک به ۵۰۰۰ و نسخه‌های مطبوعش را حدود ۲۵۰۰۰ بیان کرده‌اند. پس از درگذشت علامه سعید المله(حفید صاحب عبقات)، وضعیت کتابخانه سامان مناسبی نیافت و بخشی از کتب نفیس، ضایع و یا به نقاط دیگر منتقل شد.

 آنچه هم اکنون از نسخه‌های خطی و مجموعه دست‌نوشته‌های خاندان(از مرحوم مفتی محمد قلی تا سعیدالمله) به جای مانده است، بیش از سه هزار نسخه است که علاوه بر یادداشت‌های فراوان از مجموعه عبقات‌الأنوار و استقصاء الإفحام علامه میرحامد حسین-که اساسی‌ترین راه برای برطرف‌شدن ابهامات درباره عاقبت این دو اثر بی‌بدیل است _ مجموعه گرانسنگ سبائک الذهبان(یادداشت‌های رجالی و حدیثی علامه اعجاز حسین و علامه میر حامد حسین) و مجموعۀ نفحات الأزهار(یادداشت‌های رجالی و حدیثی علامه ناصر المله) از آن جمله است. فهرست آقایان وفادار و فاضل هاشمی(از محققین گرامی مرکز اسناد و کتابخانه آستان قدس رضوی) گواهی بر این ادعاست.

البته وضعیت نسخه‌های موجود در کتابخانه نامطلوب بود، به طوری که بخشی از نسخه‌ها دیگر قابل ترمیم نیستند، لکن با تلاش‌های صورت گرفته، وضعیت نسخه‌های چاپی و خطی سامان مناسبی یافته و هم اکنون در بسته‌های پلاستیکی، به همراه داروهای مربوط به آفت‌زدائی قرار گرفته‌اند. اقدام صورت گرفته، مقدمه‌ای مناسب برای نجات نسخه‌های در حال فرسایش است.

 هم اکنون مجموعه مطبوعات و نسخه‌های خطی در حال پاکسازی و جاگذاری در قفسه‌ها و فهرست‌برداری است. با عنایات خداوند متعال، امروزه تصویر فهارس مختلفی از کتابخانه ناصریه در اختیار است که برای صاحبنظران مهم بوده و از دل بررسی آن‌ها می‌توان بخش‌های مهمی از داشته‌های آن کتابخانه کم‌نظیر را به دست آورد.

علاوه بر تصویر فهارس، عکس بخش‌های مهمی از آثار ارزشمند اندیشوران مدرسه لکهنو به ویژه خاندان اجتهاد و خاندان عبقات نیز در بانک نسخ دبیرخانه کنگره بین‌المللی علامه میرحامد حسین در بنیاد بین‌المللی امامت وجود دارد. 

ساختمان ناصریه

چنانچه گفته شد، ساختمان کتابخانه نیز به نوبه خود از میراث مهم اسلامی موجود در لکهنو به شمار می‌آید که در صورت اصلاح شرایط ساختمان و کتاب‌ها، آمادگی افتتاح عمومی آن، برای بهره‌مندی پژوهشگران وجود دارد. بانک جامع تصاویر نسخ کنگره، پس از تلاش‌های طاقت‌فرسا و جست‌وجوهای فراوان و در پی همکاری‌های مبارک میان مراکز و مؤسسات مختلف در ایران و هند، به ویژه بازماندگان محترم خاندان «عبقات» در شهر لکهنو، به دست آمد و در راستای برنامه‌های دبیرخانه، بخش‌هایی از آن در اختیار برخی محققان و مراکز قرار گرفت. پیش از این اقدام، محدودیت فراوانی در دسترسی به آن نسخه‌ها برای پژوهشگران وجود داشت.

سوگمندانه شاهد هستیم که افرادی در برخی مراکز، به دور از رعایت حقوق معنوی و تلاش‌های بسیار صورت گرفته در شناسایی، گردآوری و تنظیم این بانک جامع، آن را به نام مؤسسه یا شخص خود اعلام کرده‌اند.

مهدی اسفندیاری