درآمیختگی مناسک حسینی با فرهنگ ایرانی از رازهای ماندگاری عاشورا است

به گزارش ایکنا، حسن اکبری‌ بیرق، استاد دانشگاه سمنان، شامگاه اول شهریور در نشست علمی «حضور مناسک‌ حسینی(ع) در فرهنگ‌ و ادبیات ایران» با بیان اینکه در این عالم هیچ چیزی وجود ندارد که تغییر نکند و به همین دلیل دنیا را عالم کون و فساد گویند، گفت: ما امروز وقتی با مناسک عاشورایی و محرم و صفر برخورد می‌کنیم شاهد اجرای این مناسک در تمام سطوح جامعه ایرانی حتی در بین غیرشیعیان هستیم ولی گمان نکنیم که از ابتدای عاشورا تاکنون این مراسم به این روال وجود داشته است بلکه فراز و نشیب زیادی داشته و بسیاری از این مناسک قبلا نبوده و اینطور نیست که ۱۴۰۰ سال علم و کتل و سنج و عزاداری و مداح و شعر و وعظ و خطابه در محرم وجود داشته باشد. 

وی افزود: مناسک عاشورایی هم پشت سر خود تاریخی داشته است و این تاریخ، خطی هم نبوده که بگوییم از جایی شروع و به تدریج رو به تکامل رفته است بلکه این مناسک پیشینه هزار ساله دارد که مطالعه آن و گام برداشتن با آن آموزنده است تا که می‌تواند ذهنیت ما را بهم بریزد. بنابراین عادت زمانه چنین است که عادات تغییر کنند از جمله در مناسک دینی و عاشورایی و مذهبی.

اکبری‌ بیرق افزود: فرض دیگر این است که درست است همه این مناسک و شعائر و رسوم و عادات که در طول سال در جامعه وجود دارد، بر پایه یک اتفاق در محرم سال ۶۱ هجری است ولی اطلاعاتی که ما درباره حاق مطلب داریم به اندازه یک برگ a۴  بیشتر نیست یعنی ما می‌دانیم که نوه پیامبر(ص) کمتر از نیم‌قرن بعد از وفات پیامبر(ص) مورد هجوم و حمله لشکر عبیدالله بن زیاد قرار گرفتند و در فاصله نیم روز و نهایتا یک روز به شهادت رسیدند و خاندان ایشان هم به اسارت رفتند.

عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان با بیان اینکه قدیمی‌ترین مقتل و روایت تاریخی که از واقعه عاشورا مکتوب شده است با تکیه بر گزارش شاهدان عینی، مقتل ابی‌مخنف است، ادامه داد: کلا این مقتل از بین رفته است و مطالبی که از آن وجود دارد در تاریخ طبری نقل شده یعنی طبری از ابی‌مخنف به صورت جسته و گریخته نقل کرده است؛ طبری گرایشات ضدشیعی دارد لذا معلوم نیست چقدر از گرایشات خود را در بیان این گزارشات دخالت داده است. ما در مورد اتقان روایات بیان‌شده از کربلا زیاد نمی‌توانیم محاجه کنیم و مهم هم نیست که بگوییم دقیقا در آن روز چه اتفاقاتی افتاده است. 

تغییر مناسک تاریخی در سبک زندگی جوامع

وی افزود: وقایع تاریخی از جایی به بعد تغییر ماهیت می‌دهند یعنی زمانی که وارد نظام فرهنگی و آداب و رسوم و سبک زندگی یک قوم و ملت شوند؛ به عبارت دیگر اگر از جزئیات واقعه عاشورا هم مطلع بودیم باز تحت تاثیر آداب و رسوم ایرانی قرار می‌گرفت؛ مثلا یک نفر در روز عاشورا نذری بدهد و فرد دیگری مناقشه کند که آقا مگر در زمان امام حسین(ع) قیمه وجود داشت که به نام امام قیمه یا شربت می‌دهید؟

وی تصریح کرد: این مناقشه درست نیست زیرا قصه مناسک عاشورایی و محرم در نسبت با واقعه تاریخی نقطه‌چینی است که همه این آداب و مناسک و شعائر به نحوی با آن واقعه به صورت اجمالی مرتبط هستند و بقیه سبک زندگی خود ایرانیان است چه بسا اگر به اندونزی و کانادا و هند و پاکستان برویم این مناسک را طوری دیگری خواهیم دید. 

اکبری‌ بیرق با بیان اینکه نباید خیلی به این مسئله اهمیت بدهیم که تکیه‌زدن و علم و کتل و ... چه نسبتی با عاشورا دارد، تصریح کرد: این نسبت را باید در روح پیامی جست‌وجو کنیم که در کربلا اتفاق افتاده و وارد فرهنگ‌های مختلف شده و رنگ و بوی رسوم هر فرهنگی را به خود گرفته است؛ البته این مراسم در ایران کاملا رنگ‌و بوی ایرانی به خود گرفته لذا مهم این است که آن اسطوره‌ها در فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان دمیده شده و همواره هم در حال تغییر است.

عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان با بیان اینکه بنده از سن ۵ سالگی به عنوان یک شاهد عینی دیده‌ام که چه تغییرات بزرگی براساس مؤلفات فرهنگی و حتی تکنولوژیکی در این مناسک ایجاد شده است، اظهار کرد: مفروض دیگر این است که همیشه برداشت‌ها و تحلیل‌های مختلفی از قیام عاشورا شده است؛ مثلا در یک دوره گفتمان غالب، قیام امام حسین(ع) و در دوره‌ای فاجعه کربلا و در دوران دیگر جنبه‌های دیگری از این قیام برجسته شده است. مثلا شریعتی یک تحلیل اسطوره‌ای و تاریخی از عاشورا به دست می‌دهد و شهید مطهری طوری دیگر تحلیل کرده و مرحوم صالحی نجف‌آبادی و مرحوم شهیدی هم هر کدام تحلیل و برداشت خود را از این واقعه دارند.

اکبری بیرق با تاکید بر اینکه وقتی سخن از آمیزش خرافه با تاریخ در واقعه کربلا یا تحریفات عاشورا می‌شود خیلی باید احتیاط کنیم که خرافه و تحریف چیست زیرا هر کسی برداشت خود را دارد، گفت: در ابتدای منظومه گنجینه اسرار عمان سامانی اشعاری وجود دارد که انسان تصور می‌کند متنی کاملا عرفانی می‌خواند و اینطور شروع شده است که؛ کیست این پنهان مرا در جان و تن/ کز زبان من همی گوید سخن... سامانی تحلیلی عرفانی از عاشورا به دست داده است و تقریبا هم عصر او هم اشعاری از ایرج میرزا داریم که انتظاری از او وجود ندارد در این باره شعر گفته باشد در حالی که یکی از مؤثرترین اشعار زبان فارسی را در مورد حضرت علی‌اکبر(ع) ایشان گفته است؛ بعد از پسر، پدر آماج تیر شد/ آتش زدند آشیانه مرغ پریده را.

عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان با اشاره به تاریخ مناسک حسینی در فرهنگ ایرانی، بیان کرد: همه این رسوم و مناسک عاشورایی، پیشینه در فرهنگ ایرانی اسلامی دارد و شاید یکی از رازهای ماندگاری مناسک حسینی درآمیختگی آن با آداب و رسوم ایرانی است. البته ریشه همه اینها به رسمی برمی‌گردد که حتی در جهان غیرشیعی به سنت مناقب‌خوانی معروف است و حسان بن ثابت از مشهورترین و جزء اولین مناقب‌گویان پیامبر(ص) و امام علی(ع) بوده است. فرزدق، کمیت زید اسدی، سیدحمیری و ... جزء اقدم منقبت‌سرایان بودند و در دوران امام باقر(ع) تا امام کاظم(ع) زیست داشته‌اند.  

مناقب اهل بیت(ع) در اشعار شاعران ایرانی

وی افزود: با ورود اسلام به ایران سنت منقبت از فرهنگ عربی وارد فرهنگ ایرانی شد و البته هنر ستایش‌گری و مفاخره از عهد باستان در ایران هم بود و حتی بخشی از اوستا سرودهایی دارد که به ستایش خدایان ایرانی مانند ناهید و مهر و ... پرداخته است؛ هنر ایرانی در مناقب‌خوانی، در حقیقت پلی بین مدیحه‌سرایی و شعر دینی است یعنی غالب شعرای فارسی‌گو هر کدام به نوعی منقبت گفته‌اند؛ مثلا رودکی در ستایش حضرت علی(ع) شعر سروده است.

وی افزود: فردوسی طوسی و کسایی مروزی و ... هم شعر در منقبت اهل بیت(ع) دارند. ناصر خسرو هم اشعار زیادی در مورد حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) دارد.؛ شاه نعمت‌الله ولی و حافظ و عطار و ... هم صرفنظر از این که تمایلات شیعی داشته‌اند یا خیر در دیوانشان به منقبت امام علی(ع) پرداخته‌اند. 

اکبری بیرق با بیان اینکه سعدی هم که شیعه نبوده است اشعار زیبایی در منقبت امام علی(ع) دارد، تصریح کرد: البته به دلیل افول خلافت عباسی و قدرت‌گرفتن شیعه شاعران سنی با امنیت بیشتری از ائمه شیعه یاد کرده و شعر سروده‌اند؛ این روند در دوره صفویه شتاب زیادی گرفت و کسی چون محتشم کاشانی در این عرصه پیشتاز بود. در دوره بازگشت ادبی هم کسی چون میرزا حبیب‌الله قاآنی و نیر تبریزی اشعار زیادی در این باره سروده است.

اکبری بیرق اظهار کرد: واقعه عاشورا و آموزه‌های شیعی وارد فرهنگ و ادب و زبان فارسی شده و در ادبیات و ذهن ایرانیان رسوخ کرده است؛ البته امروز برای محرم و کربلا و اربعین این مقدار از سمت دولت و حکومت توجه وجود دارد ولی همیشه اینطور نبوده است و تا نیمه قرن چهارم هجری تظاهر به شیعه و ذکر مناقب ائمه(ع) پر از مخاطره بوده است.

وی افزود: از دوره آل‌بویه برپایی مراسم و عزاداری وارد جامعه ایرانی و بازار شد و برای اولین بار سوگواری عاشورا در سال ۳۵۲ قمری یعنی ۳۰۰ سال بعد از عاشورا توسط معزالدوله رواج یافت ولی در دوره سلجوقیان با محدودیت مواجه شد و در برخی مناطق ممنوع بود و درصدد رواج فضائل برای خلفای اهل سنت بودند. در قرون هفتم و هشتم فرصت مناسبی برای مرثیه‌سرایی در بین شیعه ایجاد شد و بعد در  دوره قاجار، روضه‌خوانی شکل گرفت.