اهداف تشکیل خانواده از دیدگاه قرآن

به گزارش ایکنا، ۲۵ ذی‌الحجه برابر با امروز، 12 تیرماه مصادف است با روز «تکریم خانواده» که در این روز آیه «هل اتی» در سوره مبارکه «دهر»(الانسان) در شأن امام علی، حضرت زهرا، امام‌ حسن و امام‌حسین(علیهم السلام) نازل شد و نمادی از توجه به خانواده و استحکام پایه‌های آن در آموزه‌های دینی مسلمانان است.

جبرئیل امین این سوره را كه در شأن فداكاری حضرت(ع) و همسرش فاطمه زهرا(س)و فرزندانش حسن و حسین(علیهما السلام) نازل شد، بر پیامبر اکرم(ص) قرائت كرد: هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا: آيا زمانى طولانى بر انسان گذشت كه چيز قابل ذكرى نبود(۱) إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا: ما انسان را از نطفه مختلطى آفريديم و او را مى‌‏آزماييم بدين جهت او را شنوا و بينا قرار داديم(2). بنا به روایتی در آن روز برای اهل بیت فداكار پیامبر(ص) که سه روز متوالی افطار خود را به فقرا بخشیدند، غذایی از آسمان فرود آمد و آن را تا هفت روز تناول كردند.
بدین گونه، خداوند سبحان از ایثار و خود گذشتگی حضرت علی(ع) و خانواده بی‌نظیرش تقدیر كرد و قلب پیامبر(ص) را تسلی بخشید. 

از سال ۱۳۸۶، این روز توسط شورای‌ عالی فرهنگ عمومی، به‌عنوان یک مناسبت رسمی در تقویم رسمی کشور قرار گرفت تا جایگاه ارزشمند نهاد خانواده بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

به همین مناسبت ترجمه یادداشتی با عنوان «اهداف تشکیل خانواده در قرآن کریم» نوشته فاطمه حافظ، قرآن‌پژوه و مورخ اسلامی، دارای دکترای ادبیات از گروه تاریخ دانشگاه قاهره که در پایگاه اطلاع‌رسانی اسلام آنلاین منتشر شده است، تقدیم می‌شود:

قرآن کریم به خانواده اهتمام ویژه‌ای دارد و در تعدادی از آیات این کتاب آسمانی به اهمیت خانواده اشاراتی شده است. از جمله آیه ۲۱ سوره مبارکه روم که خداوند متعال می‌فرماید: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً: و از نشانه‏‌هاى او اينكه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان‌ها آرام گيريد و ميانتان دوستى و رحمت نهاد.»
خداوند متعال همچنین احکامی را برای خانواده به تفصیل بیان فرموده به گونه‌ای که در هیچ سازمان یا نهاد دیگری چنین احکام و قوانینی را نمی‌یابیم. 

واژه «خانواده» در قرآن کریم نیامده است اما بجای آن از اصطلاحات «آل» و «اهل» استفاده شده که بیانگر جمع مرد و طایفه اوست، و از آن فهمیده می‌شود که خانواده از طریق ازدواج زن و مرد و متولد شدن فرزندان تشکیل می‌شود.

خانواده دارای اهداف و مقاصدی است که قرآن کریم آنها را برای تحکیم روابط خانوادگی ذکر کرده است و واژه‌های متعددی برای بیان این اهداف استفاده شده است که از جمله می‌توان به «حفظ نسل» و «حفظ نسب» اشاره کرد.

از این رو علما به ویژه اهل حدیث درباره اینکه کدام ‌یک از این مفاهیم هدف ضروری برای حفظ خانواده محسوب می‌شود و کدام یک در مرتبه پایین‌تری قرار دارد، اختلاف نظر دارند. برخی از آنها چون ابن عاشور حفظ نسل را هدف اصلی تشکیل خانواده می‌دانند و حفظ نسب و اهداف دیگر را از لوازم تحقق این هدف اصلی می‌دانند؛ برخی دیگر نیز هدف اصلی تشکیل خانواده را شامل سه مفهوم «حفظ نسل، حفظ نسب و حفظ آبرو» توصیف می‌کنند.

دسته‌بندی اهداف تشکیل خانواده در قرآن

تفاوت در دسته‌‌بندی موجب تنوع بسیاری در اهداف بیان شده از سوی علما شده است. برخی از آنها ۲۰ هدف را برای این منظور ذکر کرده‌اند، برخی دیگر قائل به اهداف کلی در قرآن و دسته سوم اهداف قانون‌گذاری را در این باره بیان می‌کنند. اما می‌توان این اهداف را با ادغام اهداف مشابه در پنج دسته زیر خلاصه کرد:

اول: حفظ نوع بشر

این هدف نخستین هدف شریعت اسلام برای تشکیل خانواده است که شامل سه مورد زیر می‌شود:
الف) حفظ هستی بیولوژیک و تداوم وجود انسان با حفظ گونه و نسل.
ب) حفظ وابستگی زیستی برای حفظ نسب.
ج) حفظ هستی ارزشی و اخلاقی از طریق «تزکیه و تهذیب نفس»؛ زیرا انسان از وجود مادی و معنوی ارزشی تشکیل شده است.

قرآن کریم درباره هریک از این موارد آیاتی را ذکر کرده است؛ به عنوان مثال در مورد «حفظ گونه و نسل» قرآن کریم بیان می‌کند که ازدواج تنها وسیله برای حفظ نسل است: «يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفۡسࣲ وَٰحِدَةࣲ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالࣰا كَثِيرࣰا وَنِسَآءࣰ: اى مردم! از [مخالفت با فرمان‌هاىِ‌] پروردگارتان بپرهيزيد، آنكه شما را از يك تن آفريد و جفتش را [نيز] از [جنس] او پديد آورد و از آن دو تن، مردان و زنان بسيارى را پراكنده و منتشر ساخت.» (سوره نساء/ آیه ۱)
از این رو دین اسلام رهبانیت را نکوهش کرده است چرا که موجب ظلم به نفس و محرومیت از نعمت ادامه نسل می‌شود. اسلام همچنین سقط جنین را حرام کرده و آن را ضایع کردن هدف ادامه نسل دانسته است.

از دیگر مواردی که در قرآن بر آن تأکید شده است، «حفظ نسب» به معنای سازماندهی نسب‌ها و جرم‌انگاری تعرض به آن است. به همین دلیل احکام زیادی در این زمینه تشریع شده است که از آن جمله می‌توان از جرم‌انگاری زنا، ممنوعیت ازدواج با محارم، احکام شیر دادن، احکام عده، نهی از کتمان بارداری، اثبات نسب و دیگر مواردی که برای حفظ نسب اهمیت دارد نام برد.

مورد سوم مربوط به حفظ هستی ارزشی و اخلاقی است که از آن به تزکیه یا تربیت یاد می‌شود که منحصر به انسان است و انسان را از حیوان متمایز می‌کند. زیرا حیوان بدون اخلاقیات زندگی می‌کند اما انسان نمی‌تواند اینگونه باشد و این امر برای هیچ نهادی امکان‌پذیر نیست مگر خانواده، که اخلاقیات در آن نقش بزرگی را ایفا می‌کند. به همین دلیل است که دین اسلام احکام بسیاری در خصوص خانواده دارد؛ از جمله: نفقه، حضانت، آموزش، رعایت بهداشت، تربیت کودکان و حفاظت از آنها.

دوم: عفت و پاکدامنی

«احصان» (عفت و پاکدامنی) در لغت به معنای نگه داشتن و مصونیت بخشیدن است و در اصطلاح فقهی به دو معنای «همسر داشتن» و «پاکدامنی» است.
در قرآن کریم، احصان به معانی متعددی آمده که بیشتر آنها مربوط به زنان است:
۱- ازدواج؛ بنا به فرموده خداوند متعال: «وَٱلمُحصَنَٰتُ مِنَ ٱلنِّسَآءِ إِلَّا مَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُمۡ: و [ازدواج با] زنان شوهردار [بر شما حرام شده است] مگر زنانى كه [به سبب جنگ با شوهران كافرشان از راه اسارت] مالك شده‌ايد» (سوره نساء/ آیه 24)
۲- عفت؛ چنانکه در قرآن کریم آمده است: «إِنَّ ٱلَّذِينَ يَرۡمُونَ ٱلمُحصَنَٰتِ: بى‌ترديد كسانى كه زنان عفيفۀ پاكدامن باايمان را [كه از شدت ايمان از بى‌عفتى و گناه بى‌خبرند] متهم به زنا كنند...» (سوره نور/ آیه 23)
۳- آزادگی؛ بنا به فرموده خداوند متعال: «وَٱلمُحصَنَٰتُ مِنَ ٱلنِّسَآءِ إِلَّا مَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُم» (سوره نساء/ آیه 24)
از این رو، احصان به سه معنای عفت، ازدواج و آزادگی از ملزمات حفظ خانواده است.

در دین اسلام احکام بسیاری برای تحقق هدف احصان آمده است؛ از جمله: تشویق به ازدواج، جواز تعدد زوجات بر اساس شروط آن، پرهیز از روابط خارج از محدوده ازدواج مثل زنا و همجنس‌گرایی، بستن راه‌های وسوسه از طریق عفت، حجاب، جلوگیری از خلوت زن و مرد و سایر موارد. 

سوم: آرامش

آرامش یکی از اهداف اصلی ازدواج است و خداوند متعال در قرآن کریم در این باره فرموده است: «هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفسࣲ وَٰحِدَةࣲ وَجَعَلَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا لِيَسكُنَ إِلَيهَا: او كسى است كه شما را از يك تن آفريد، و همسرش را از او پديد آورد تا در كنارش آرامش يابد.» (سوره اعراف/ آیه 189)
سکون و آرامش متضاد حرکت است و در قرآن کریم به دو معنا استفاده شده است؛ یکی سکون مادی: «وَٱللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنۢ بُيُوتِكُمۡ سَكَنا: و خدا خانه‌هايتان را براى شما مايۀ آرامش و راحت قرار داد» (سوره نحل/ آیه 80) و دیگری سکون معنوی: «وَصَلِّ عَلَيهِمۡ إِنَّ صَلَوٰتَكَ سَكَنࣱ لَّهُمۡ: و [به هنگام دريافت زكات] بر آنان دعا كن؛ زيرا دعاى تو مايۀ آرامشى براى آنان است» (سوره توبه/ آیه 103)

خداوند برای تحقق هدف آرامش، زوجین را از یک نفس آفریده است زیرا این امر موجب الفت و مهربانی و دوری از نفرت می‌شود. به همین دلیل نیز خداوند ازدواج را تشریع کرده است. همچنین احکام و آداب معاشرت شایسته و نیکو بین زوجین را بیان کرده و آن را عمل خیر توصیف کرده است: «وَعَاشِرُوهُنَّ بِٱلمَعرُوفِۚ فَإِن كَرِهتُمُوهُنَّ فَعَسَىٰٓ أَن تَكرَهُواْ شَيئا وَيَجعَلَ ٱللَّهُ فِيهِ خَيرࣰا كَثِيرࣰا: و با آنان به صورتى شايسته و پسنديده رفتار كنيد. و اگر [به علتى] از آنان نفرت داشتيد [باز هم با آنان به صورتى شايسته و پسنديده رفتار كنيد] چه بسا چيزى خوشايند شما نيست و خدا در آن خير فراوانى قرار مى‌دهد.» (سوره نساء/ آیه 19). 
این بدان معناست که هر رفتاری جز رفتار شایسته نتیجه‌ای جز شر یا گناه نخواهد داشت.

چهارم:‌ رحم و شفقت

خانواده‌ها و جوامع بر اساس ارتباطات رحمی ایجاد شده و رشد می‌یابند. لذا رحم تعیین کننده بیولوژیکی است که خانواده بر اساس آن تشکیل می‌شود، اما رحمت تعیین کننده ارزشی است که خانواده از جهت اخلاقی و معنوی بر اساس آن به وجود می‌آید. رحمت ضمانتی برای انجام وظایف خانوادگی و اجتماعی است.

رحم در دین اسلام تنها یک عضو بیولوژیک نیست بلکه مجموعه‌ای از روابط و قوانینی است که از ازدواج ناشی می‌شود، مانند روابط پدر و پسری، رابطه دامادی، احکام شیر دادن، ارث و دیگر روابط.

رحم و شفقت هدف قرآنی از تشکیل خانواده است و قرآن در جایگاه‌های متعدد به این موضوع اشاره کرده است: «وَوَهَبنَا لَهُۥٓ أَهلَهُۥ وَمِثلَهُم مَّعَهُمۡ رَحمَةࣰ مِّنَّا وَذِكرَىٰ لِأُوْلِي ٱلأَلبَٰبِ: و خانواده‌اش را [كه در حادثه‌ها از دستش رفته بودند] و مانندشان را همراه با آنان به او بخشيديم تا رحمتى از سوى ما و تذكرى براى خردمندان باشد.» (سوره ص/ آیه 43) و همچنین: «وَمِنۡ ءَايَٰتِهِ أَنۡ خَلَقَ لَكُم مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ أَزۡوَٰجا لِّتَسكُنُوٓاْ إِلَيهَا وَجَعَلَ بَينَكُم مَّوَدَّةࣰ وَرَحمَةً: و از نشانه‌هاى [قدرت و ربوبيت] او اين است كه براى شما از جنس خودتان همسرانى آفريد تا در كنارشان آرامش يابيد و در ميان شما دوستى و مهربانى قرار داد.» (سوره روم/ آیه 21)

این رحم و شفقت در همه روابط خانوادگی از جمله روابط میان همسران و فرزندان تجلی پیدا می‌کند مانند روابط میان حضرت نوح(ع) و پسرش و مهر و محبت میان حضرت موسی(ع) و برادرش هارون.

 پنجم: انسجام اجتماعی

انسجام اجتماعی به عقیده برخی علما یکی از اهداف اصلی ایجاد خانواده است به این دلیل که شرع مقدس اسلام خانواده را امری اجتماعی دانسته است نه فقط یک امر شخصی بین زوجین. از این رو در قرآن کریم درباره خانواده صیغه جمع به کار برده شده است. مانند فرموده خداوند متعال: «وَأَنكِحُواْ ٱلأَيَٰمَىٰ مِنكُمۡ وَٱلصَّـٰلِحِينَ مِنۡ عِبَادِكُمۡ وَإِمَآئِكُمۡ: [مردان و زنان] بى‌همسر و غلامان و كنيزان شايستۀ خود را همسر دهيد» (سوره نور/ آیه 32) و «وَإِنۡ خِفتُمۡ شِقَاقَ بَينِهِمَا فَٱبعَثُواْ حَكَما مِّنۡ أَهلِهِۦ وَحَكَما مِّنۡ أَهلِهَآ: اگر از اختلاف ميان زن و شوى آگاه شديد، داورى از كسان مرد و داورى از كسان زن برگزينيد.» (سوره نساء/ آيه 35).
این امر دلالت می‌کند بر اینکه خانواده امری اجتماعی است.

به طور خلاصه می‌توان گفت که قرآن کریم اهداف تشکیل خانواده را بیان فرموده و تنها به قوانین حاکم بر خانواده و روابط میان افراد آن اکتفا نکرده است.