توصیه امام رضا(ع) به فرزندشان در مواجهه با فقرا و نیازمندان چه بود

در ایام شهادت امام رئوف، علی بن موسی الرضا(ع) قرار داریم؛ این شخصیت ذوابعاد که رفتار و سیره ایشان در همه جهات برای همه جهانیان تا قیامت الگوست؛ از سیره عبادی گرفته تا امور خانوادگی، فردی، سیاسی و اجتماعی.

 

خبرنگار ایکنا برای آشنایی بیشتر با ابعاد مختلف زندگانی آن حضرت با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد غفوری‌نژاد، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

 

یکی از مهمترین مؤلفه‌های سبک زندگی عبادی امام رضا(ع)، خوش‌بینی به خداوند است؛ ایشان فرمودند هر کسی به خدا خوش‌بین باشد خداوند براساس نگاه بنده به او نگاه می‌کند؛ به طور کلی در فرمایش اولیای دین به شدت از اینکه انسان به خدا بدگمان باشد نهی شده و یاد خدا همواره در حیات امام رضا(ع) برجسته بوده است؛ آن حضرت ضمن تأکید بر عبادت، عبادت واقعی را به فراوانی نماز و روزه نمی‌دانستند؛ بلکه تفکر را عبادت حقیقی می‌دانستند.

 

حضرت به دعبل پیراهنی هدیه کردند؛ دعبل از مادحان اهل بیت(ع) بود و امام رضا(ع) هم به او توجه ویژه داشتند، زیرا شاعران در دوره ائمه(ع) نقش رسانه داشتند و شعر حتی بیش از خطبه، کارکرد رسانه‌ای داشت. چون افراد اشعار را زود حفظ کرده و آن را در محافل و مجالس مختلف بیان می‌کردند. امام رضا(ع) پیراهن خود را به عنوان صله به وی داد و فرمود: قدر این پیراهن را بدان چرا که من در این پیراهن هزار شب و در هر شب هزار رکعت نماز خوانده‌ام و هزار ختم قرآن کرده‌ام. این گزارش علاوه بر اینکه نشان‌دهنده اهمیت امام(ع) به نهاد رسانه است، بخشی از سیره عبادی حضرت را برای ما مکشوف می‌کند. البته عدد هزار شاید برای مبالغه به کار رفته باشد ولی مستبعد هم نیست که این تعداد رکعت نماز محقق شده باشد، به خصوص در شب‌های بلند زمستان انسان می‌تواند هزار رکعت نماز با حذف مستحبات بخواند.

 

حضرت در گفت‌وگو با عمران صابی او را به سمت توحید و یگانگی خدا دعوت کرد و بحث و مناظره به اوج خود رسید و جایی که دل عمران نرم شده و نزدیک بود که حقانیت امام(ع) را معترف شود، حضرت گفت‌وگو را قطع کردند و گفتند نماز می‌خوانیم و بعد ادامه می‌دهیم؛ این اهمیتی که حضرت برای نماز اول وقت قائل هستند در اینجا روشن می‌شود؛ بنده از دولتمردان و مسئولان دولتی می‌خواهم طوری برنامه‌ریزی کنند که جلسات و همایش‌ها و سخنرانی‌ها با وقت نماز تلاقی پیدا نکند و اگر چاره‌ای نیست، نماز را اول وقت اقامه کنند و دوباره جلسه را ادامه دهند.

 

حضرت به تلاوت قرآن اهمیت زیادی می‌دادند و هر گاه به عبارت «یا ایها الذین آمنوا» می‌رسیدند می‌فرمودند: «اللهم لبیک» یعنی خطاب قرآن را متوجه خود می‌دانستند و در هنگام قرائت احساسشان طوری بود که گویی شخصا مخاطب فرمایش خداوند متعال هستند.

 

 

در مورد سبک زندگی حضرت نکات مختلفی وجود دارد؛ اول اینکه حضرت در خانه بر آراستگی خودشان محافظت داشته و تأکید می‌فرمودند مرد باید همانطور که در بیرون آراسته است داخل منزل هم مرتب و آراسته باشد؛ از ایشان نقل است که برخی زنان چون شوهرانشان ژولیده بودند عفت را رها کردند. آن حضرت مرتب محاسن خود را خضاب مشکی کرده و شانه‌زدن به سر و صورت را فراموش نمی‌کردند و از پیامبر(ص) نقل فرمودند: هر کسی هفت بار مو و محاسن خود را شانه کند، دردی به سراغ او نمی‌آید. حضرت همواره عطرآگین بودند و وقتی از خانه خارج می‌شدند، بوی خوش بدنشان فضا را پر می‌کرد و چند نوع عطر هم استفاده می‌کردند. یعنی عود هندی، گلاب و مشک. توصیه مؤکد داشتند که انسان هر روز خود را معطر کند و اگر نمی‌تواند یک روز در میان این کار را بکند و باز اگر مقدور نیست حتما روز جمعه استعمال عطر کند.

 

ایشان بر آداب حفاظت می‌فرمودند؛ ابتدا از سمت راست لباس می‌پوشیدند و این دستوری از پیامبر اکرم(ص) است که ما در امور، سمت راست را مقدم بداریم. امام رضا(ع) همیشه متبسم و خوشرو بودند ولی در خنده، اهل قهقهه نبودند و تبسم ملیحی بر چهره ایشان نقش می‌بست. حضرت هرگز کلام دیگران را قطع نمی‌کردند مگر اینکه فرد مقابل خودش سخنش را قطع کند؛ ایشان بر خوش‌ اخلاقی تأکید فراوان داشته و می‌فرمودند: کسی به من نزدیک‌تر است که خوش اخلاق‌تر باشد، به ویژه با خانواده خود. این را امام رضا(ع) از جد بزرگوارشان پیامبر(ص) نقل می‌فرمودند و بداخلاقی را باعث از بین رفتن اعمال نیکوی انسان می‌دانستند؛ کما اینکه سرکه شیرینی عسل را از بین می‌برد. مرحوم مجلسی نقل کرده است که امام رضا(ع) مسواک‌دانی داشتند که پنج نوع مسواک در آن بود و بر هر مسواکی یکی از نمازهای پنجگانه را نوشته بودند و برای هر نماز از یکی از این مسواک‌ها بهره می‌بردند که نشانه نظم، بهداشت فردی و توجه به عبادت است.

 

 

امام رضا(ع) همچون دیگر ائمه(ع) به والدین اهمیت زیادی می‌دادند. شخصی از حضرت پرسید که اگر والدین من به حق امام معترف نباشند آیا برای آنان دعا کنم؟ حضرت فرمودند برای آنان دعا کن و از طرفشان صدقه بده و اگر زنده هستند با آنان مدارا کن ولو اینکه به امامت ما معتقد نباشند. در بحث ازدواج و همسرگزینی، اصل ازدواج را عامل کمال انسان می‌دانستند. از جدشان امام باقر(ع) نقل فرمودند که زنی خدمت ایشان رسید و گفت قصد دارم برای رسیدن به فضل و کمال، ازدواج نکنم و امام فرمودند: این کار را نکن زیرا اگر فضیلتی داشت حضرت زهرا(س) ازدواج نمی کرد؛ حال آنکه هیچ کسی به مقام آن حضرت نمی‌رسد.

 

تأکید می‌فرمودند دو رکعت نماز فرد متاهل از عمل فرد مجردی که روزها را روزه می‌گیرد و شب‌ها را به عبادت مشغول است پذیرفته‌تر است. حضرت بر تاخیر نینداختن ازدواج تأکید می‌کردند و براساس یک حدیث قدسی فرمودند: دختران شما همانند میوه درخت هستند که وقتی رسید راهی جز چیدن آن نیست. متاسفانه افزایش سن ازدواج باعث مشکلات عدیده اجتماعی شده که یکی از آن‌ها افزایش شکاف بین‌نسلی و افزایش فاصله سنی بین والدین و فرزندان است. امام رضا(ع) نیز بر این موضوع تأکید می‌کردند.

 

معیارهایی که ایشان برای ازدواج داشتند دینداری و بااخلاق‌بودن است. فرموده‌اند: اگر کسی این دو ویژگی را داشت از تنگدستی او نهراسید؛ زیرا خداوند تامین وضعیت معیشت آنان را برعهده گرفته و ضمانت کرده است: وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَىٰ مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ ۚ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ. امام رضا(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل فرمودند که هر مردی که زنی از محارمش را خشنود کند خداوند در روز قیامت او را خوشحال خواهد کرد.

 

در بحث فرزندآوری که از نیازهای جوامع بشری مخصوصا جامعه ماست و مقام معظم رهبری بر آن تأکید می‌کنند، امام رضا(ع) فرمودند کسی اگر از خودش فرزندی باقی نگذارد گویی در بین مردم زندگی نکرده است. فرزند باعث می‌شود که یاد انسان در دنیا باقی بماند و هرچه تعداد فرزندان بیشتر باشد بهتر است. امام رضا(ع) در مواجهه با فرزندانشان بسیار محترمانه سخن می‌گفتند؛ امام جواد(ع) در کودکی بودند که پدر بزرگوارشان را از دست دادند، ولی در عین حال هر گاه از امام جواد(ع) می‌خواستند یاد کنند ایشان را با کنیه شان ذکر می‌کردند و استعمال کنیه احترام برای فرزندشان بود. گاهی در عباراتی مانند «پدر و مادرم به قربانت» اوج علاقه خود را به آن حضرت ابراز می‌کردند.

 

در یکی از مکاتبات امام رضا(ع) به فرزندشان امام جواد(ع) نوشتند؛ می‌دانم تو هر وقت می‌خواهی از منزل خارج شوی غلامان و کنیزکان به خاطر بخلی که دارند تو را از در پشتی منزل بیرون می‌برند که مبادا به افرادی که پشت در منتظر شما هستند کمکی از ناحیه شما برسد... امام(ع) فرزندشان را قسم دادند که به حقی که من بر گردن تو دارم هر وقت از منزل بیرون رفتی از در اصلی برو و همواره درهم و دیناری داشته باش تا به مردم کمک کنی و هرگاه عموهایت از تو چیزی خواستند مبادا از 50 دینار به آنان کمتر ببخشی و اگر کسی از عمه‌هایت از تو مالی طلبید از 25 دینار کمتر به او ندهی. از دیگر دستورات حضرت در سبک زندگی خانوادگی این بود که به گفتن اذان در خانه توصیه می‌فرمود؛ زیرا آن را باعث توجه کودکان به این اذکار می‌دانستند.

 

 

امام‌(ع) می‌فرمودند هر وقت کسی را برای تعیین کاری اجیر کردید در مورد مزد او قبل از شروع کار با او توافق کنید، تا باعث دلخوری او نشود. اگر قرارداد بستید در صورتی که به اندازه قرارداد بپردازید، راضی است و اگر اضافه‌تر بدهید باعث شادی او می‌شود. حضرت بر اجرای عدالت تأکید می‌کردند ولو نسبت به غیرمسلمین. در ایامی که حضرت در خراسان بودند، نامه‌ای از اهل نیشابور به مامون رسید که یک مرد زرتشتی وصیت کرده است که بعد از مرگ اموالش را بین فقرا تقسیم کنند. قاضی نیشابور هم این اموال را بین فقرای مسلمین تقسیم کرده بود.

 

مامون خدمت امام رسید که آیا این کار درست بوده است؟ امام(ع) فرمودند: انسان زرتشتی برای فقرای زرتشتی وصیت می‌کند؛ بنابراین باید از بیت‌المال مسلمین به همان مقدار اموال بین فقرای زرتشتی تقسیم شود. زرتشتی‌بودن مانع این نیست که حق آنان ضایع شود. این سبک زندگی امام رضا(ع) است. در کنار این امور حضرت هیچ‌گاه در مواجهه با مامون عباسی مماشات نداشتند و خلاف‌های او را متذکر می‌شدند و او هم به ظاهر قبول می‌کرد، هرچند در باطن ناراحت بود.

 

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده