ماهیت زیارتی حرم رضوی به بهانه توسعه گردشگری از بین نرود

موقعیت فرهنگی و مذهبی خاص ایران در میان کشور‌های مسلمان منطقه سبب شده، گردشگری مذهبی ظرفیتی بکر و قابل تأمل باشد. از این رو با توجه به فرهنگ اسلامی، همواره یکی از اهداف سفر ایرانیان، حضور در اماکن زیارتی و مقدس بوده است. در سال‌های اخیر به منظور رونق‌بخشی به صنعت گردشگری، تلاش‌های بسیاری برای معرفی جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی کشور انجام شده است که تقویت ظرفیت‌های گردشگری در حوزه مذهبی و زیارتی نیز می‌تواند در معرفی داشته‌های معنوی کشور و تبدیل این اماکن به قطب معنوی مؤثر باشد.

بخش نخست بررسی گردشگری زیارت به مناسبت شهادت امام رضا(ع) در گفت‌وگو با علی نوفرستی، پژوهشگر دانشگاه فردوسی مشهد با تیتر «ظرفیت‌های زیارتی و تمدنی رضوی کمتر دیده شده‌اند» منتشر شد و اکنون بخش دوم این مصاحبه را می‌خوانید.

نوفرستی با تأکید بر نگاه فرهنگی و زیارتی به اماکن زیارتی مقدس گفت: باید به حرم امام رضا(ع) با وجه زیارتی بنگریم. مزیتی که حرم امام رضا(ع) دارد، بی‌بدیل است. این مزیت را فقط چند شهر مقدس نظیر کربلا، نجف، سامرا، کاظمین، مدینه و مشهد دارند که سایر شهر‌های دنیا این ظرفیت را ندارند. در واقع تقویت بعد زیارتی باعث افزایش سرمایه اجتماعی، هویت‌بخشی، وحدت اجتماعی و ... می‌شود و همه این مسائل باعث خواهد شد این شهرها تبدیل به قطب فرهنگی و زیارتی شوند.

وی با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر، شاهد حضور گسترده گردشگران خارجی در مشهد مقدس بودیم، ولی زیرساخت‌های لازم برای جذب این گردشگران در مشهد مقدس ایجاد نشده است، افزود: یکسری از زیرساخت‌ها سخت و یکسری از آنها نرم هستند. اینکه قرار است نحوه اسکان زائر چگونه باشد، بحث زیرساخت سخت است. زائر صرفاً برای لذت بردن از هتل به سفر نمی‌رود. هر چند می‌تواند هتل هم حائز اهمیت باشد، اما وجه اصلی آن زائر بودن و نه گردشگر بودن است. وقتی به افرادی که به مشهد می‌روند، از وجه گردشگری نگاه کنیم، زیرساخت‌های گردشگری را ارتقا می‌دهیم، اما در این صورت زائر جذب نمی‌کنیم، بلکه گردشگر جذب می‌کنیم.

نوفرستی افزود: در گذشته یکسری زیرساخت‌های مردم‌محور در حوزه زیارت داشتیم که آنها را از بین بردیم. مثلاً در اطراف حرم، نزدیک به ۸۰ حسینیه داشتیم که در راستای توسعه حرم و بافت پیرامونی آن با خاک یکسان شد. این حسینیه‌ها محل پذیرایی از زائر بودند که می‌توان آن را حتی برای زائران خارجی هم بازتعریف و احیا کرد که اتفاقاً جذاب و مرتبط با زیارت است؛ یعنی با نگاه به همین عهد و پیمانی باشد که با امام رضا(ع) می‌بندیم.

 وی تصریح کرد: گردشگر می‌تواند هتل‌های بسیار خوبی را در شهر‌های مختلف تجربه کند، اما در مشهد حضور در این حسینیه‌ها که مرتبط با حرم امام رضا(ع) هستند، می‌تواند تجربه و احساس خوبی به گردشگر و زائر بدهد، چون این حس را به او القا خواهد کرد که من جایی اسکان دارم که نمودی از منزل حضرت علی بن موسی الرضا(ع) است.

پژوهشگر دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه با بیان اینکه یکسری از زیرساخت‌ها اعم از جاده تا فرودگاه، قطار و ... توسعه پیدا نکرده است، بیان کرد: برای مثال، کسی که می‌خواهد از پاکستان به مشهد برود، هزینه‌اش بیشتر از سفر به اروپا می‌شود. یا از پاکستان، عراق، ترکیه و ... مسیر ریلی مستقیم به مشهد وجود ندارد. می‌توانیم به جای اینکه از یک زائر سه هزار دلار درآمد بگیریم، زائران زیادی را با درآمد‌های کمتر جذب کنیم، به شرطی که این زیرساخت‌ها متناسب با بوم مشهد و اقشار زائران خارجی تعریف شود؛ چراکه علاقه‌مندان بسیاری در دنیا می‌خواهند به زیارت امام رضا(ع) بیایند و زیرساخت‌های مشهد پاسخگو نیست. یکسری زیرساخت‌ها نیز نرم هستند، یعنی اگر کسی از پاکستان به مشهد بیاید، از نظر روادید، معطلی در مرز و ... مسائل جدی وجود دارد و یا از نظر آماری چالش جدی داریم؛ چراکه اغلب گردشگران خارجی که به ایران سفر می‌کنند، زائر هستند و آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد و هر مسئولی آمار خود را ارائه می‌دهد. همچنین آمار گردشگری به صورت فصلی اعلام می‌شود، در حالی که زیارت فصلی نیست و تقویم زائر نه شمسی و نه میلادی است، بلکه قمری و شمسی است. آخر ماه صفر که امسال با اواخر شهریور مصادف بود را نمی‌توان به این نسبت داد که، چون تابستان بوده زائران زیادی به مشهد سفر کرده‌اند، بلکه به دلیل مناسبت این ایام بوده است. 

وی تصریح کرد: کار پژوهشی در حوزه زیارت ضعیف و به عبارتی فاجعه است. دانشگاه فردوسی مشهد از سال ۱۳۲۸ تأسیس شده و تاکنون از میان همه پایان‌نامه‌های ارائه شده، فقط ۲۴ مورد مربوط به زیارت است، در واقع نیمی از آنها ارتباط مستقیم با زیارت ندارند و این مسئله نشان می‌دهد، کار پژوهشی خاصی در این زمینه انجام نشده است.

نوفرستی ادامه داد: در حوزه زیرساخت حمل و نقلی نیز به شدت مسئله داریم. در حالی که همین حمل و نقل را می‌شود زیارتی کرد. مثلاً می‌توان مسیر هتل تا حرم را به صورت جذاب طراحی کرد تا زائر هم بتواند پیاده‌روی کند و هم در مغناطیس حرم امام رضا(ع) قرار گیرد و در طول این مسیر خود را برای زیارت و بهره‌گیری از حال و هوای معنوی زیارت آماده کند.

وی با اشاره به اهمیت زیارت و مزایای آن گفت: هیچ مقوله اجتماعی و دینی را نمی‌توان جایگزین زیارت کرد و نمی‌توان گفت، حرم نمی‌روم و به مسجد می‌روم. این دو کاملاً متفاوت هستند. مسجد، کارکرد حرم و دعا، کارکرد زیارت را ندارد. وقتی زیارت حذف شود، یکسری از گزاره‌ها و مقوله‌های رشد فردی و حکمرانی دچار اختلال می‌شود؛ بنابراین نباید ماهیت زیارتی حرم امام رضا(ع) به منظور توسعه گردشگری از بین برود یا تضعیف شود. البته نگاه‌های متفاوتی به زیارت وجود دارد و همین نگاه‌ها باعث می‌شود، دچار مسئله شود. یکی از این مسائل که زیارت را دچار اختلال کرده است، مردمی نبودن آن است و جای خالی همکاری مردم احساس می‌شود. همچنین در حوزه سیاستگذاری آسیب‌های زیادی را متحمل شده‌ایم، در حالی که باید سیاستگذاری طوری باشد که مردم بتوانند در امر زیارت و امور حرم، دخیل باشند. 

پژوهشگر دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به سند ملی زیارت بیان کرد: این سند در پژوهشکده زیارت دانشگاه فردوسی مشهد در دوره شهید رئیسی پیگیری و به شورای عالی انقلاب فرهنگی تقدیم شد که در صورت تصویب و اجرایی شدن آن، شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود. یکی از مهمترین ظرفیت‌هایی که برای زیارت نیاز داریم و در این سند به آن تأکید شده است، گفتمان‌سازی در باب زیارت در میان عموم جامعه است که رسانه ملی و آموزش و پرورش نقش کلیدی در آن دارند و باعث خواهد شد مردم طعم زیارت و جایگاه حقیقی آن را درک کنند و بهره ببرند و اثرات ویژه اقتصادی آن در جامعه، فرهنگ، سیاست و ... بروز و ظهور کند.

گفت‌وگو از سمیه قربانی