القای تقابل معنویت و دین در دنیای امروز

به گزارش خبرنگار ایکنا، پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی، سلسله کارگاه‌های آموزشی «نماز و سلامت معنوی» را به صورت مجازی و برخط برگزار می‌کند.

محمدحسین حاجی‌نصراله، با موضوع «آرامش در خانواده و نماز»؛ حجت‌الاسلام رضا وظیفه‌مند با موضوع «کارکرد نماز در سلامت معنوی»؛ حجت‌الاسلام محمد معرفت با موضوع «نماز، سلامت جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی» و محسن احتشامی‌نیا با موضوع «نماز معراج قرب انسان» در این کارگاه آموزشی به ارائه مطلب می‌پردازند.

در دومین جلسه از این کارگاه آموزشی مجازی حجت‌الاسلام رضا وظیفه‌مند در بحث خود با عنوان «کارکرد نماز در سلامت معنوی» ابتدا به تعریف واژه «سلامت» پرداخت و آن را واژه‌ای مأنوس دانست که ریشه در فطرت آدمی دارد و گفت: هر انسانی درکی از سلامت دارد؛ سلامت مشترک بین انسان و حیوان است و حتی نباتات هم نوعی از سلامت را دارا هستند.

وی ادامه داد: بشر در قرن معاصر بیشتر به اهمیت سلامت معنوی و تأثیر و تأثر آن بر سایر جنبه‌های انسانی پی برده به طوری که در اواخر قرن بیستم سازمان بهداشت جهانی برای انسان علاوه بر سه نوع سلامت جسمی، روانی و اجتماعی بعد چهارمی از سلامت را به نام سلامت معنوی معرفی کرد.

مؤلف کتاب «پیچ بچگی؛ مهارت‌های تربیت بهتر کودک» افزود: در آموزه‌های اسلامی هم با تعابیر متعدد همچون «اللهم انی اسئلک السلامة من کل اثم» اهمیت بُعد معنوی سلامت تذکر داده شده است و در برخی عبارات سلامت معنوی بر سلامت جسمی مقدم شده است مانند حدیث امام صادق علیه السلام که فرمود: «الْبَلَاءُ فِی‏ طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَی مِنَ الصِّحَّةِ فِی مَعْصِیةِ اللَّه‏ ...»: تحمل بلا و سختی در راه اطاعت از خدا برای من دوست داشتنی‌تر از صحت و سلامتی است که در معصیت و نافرمانی از خدا باشد.

القای تقابل معنویت و دین

وی اضافه کرد: تعابیر یاد شده و عبارات بسیار دیگر در متون صحیح دینی نشان می‌دهد که در نگاه اسلامی سلامت معنوی از دینداری و بندگی خدا جدا نیست. با این حال برخی عبارات منتشر شده در رسانه‌ها مانند «من معنوی هستم اما مذهبی نیستم» و «تعبد، غیر اخلاقی است و آفت معنویت گرایی به شمار می‌آید» انگار تقابلی بین معنویت و دین را به مخاطب خود القا می‌کند.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: این پرسش مطرح می‌شود که در دنیای امروز رواج معنویت بازگشت به دین است یا روی‌گردانی از دین؟ برخی معنویت را فارغ از دین می‌دانند ولی دینداران و سنت‌گرایان معنویت را فقط در چارچوب دین معنا می‌کنند. به عبارت دقیق‌تر برخی نوشته‌ها معنویت را عام‌تر از مذهب و دین می‌دانند و برخی هم مذهب را عام‌تر از معنویت می‌دانند، گروه سوم نیز معنویت و دین را یکی می‌دانند. برخی هم آن دو را از هم جدا می‌شمارند و برخی ارتباط دین و معنویت را در برخی امور پذیرفته‌اند و در برخی امور آن دو را از هم جدا می‌دانند و بالاخره عده‌ای هم آنها را مقابل هم قرار می‌دهند.

وی افزود: در دنیای پسامدرن انسان‌ها بر اساس تخصص، گرایشات و دغدغه‌های خود تعاریف متعددی از معنویت ارائه کرده‌اند. در واقع تکثر اندیشی جلوه‌های معنویت‌گرایی را متعدد ساخته است. تعاریف «ترقی خواه»، «درمانگرایانه»، «موفقیت»، «ناستالجیک» و «تجملی» پنج نمونه از این تبیین‌ها است.

معنویت فراتر از آرامش روانی است

وی با بیان اینکه معنویت فراتر از آرامش روانی است و بر سلامت جسمی هم از جهاتی تأثیر دارد، گفت: در تعریف معنویت از حدیث امیرالمومنین علیه‌السلام که می‌فرماید «روح در انسان مانند معناست در لفظ» استفاده می‌کنم؛ معنویت حرکت از لفظ به معنا و از ظاهر به باطن است که باطن انسان روح اوست و سلامت معنوی در واقع شکوفا شدن روح آدمی است. این شکوفایی در اثر ارتباط درست با خدا و قرب به پروردگار انجام می‌شود.

مؤلف کتاب مشاوره همراه، بیان کرد: سلامت معنوی بر اساس تعریف‌های ارائه شده از محققان در واقع وضعیتی است که اﻧﺴﺎن به حدی از کمال دست یافته باشد که بینش، گرایش و کنش فردی و اجتماعی او در راستای قرب الهی قرار گرفته است و نتیجه این کمال علاوه بر سعادت اخروی امید، نشاط، آرامش و رضایت از زندگی است.

سلامت معنوی عدم وجود ناراحتی معنوی نیست

وی گفت: به بیان دیگر آنگونه که محققان گفته‌اند سلامت ﻣﻌﻨﻮی ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد ﻧﺎراحتی ﻣﻌﻨﻮی ﻧﯿﺴﺖ، ﺑﻠکه وضعیتی اﺳﺖ دارای ﻣﺮاﺗب گوناگون، که ﻣﺘﻨﺎﺳب ﺑﺎ ظﺮﻓﯿﺖ‌ﻫﺎ وﻗﺎﺑﻠﯿﺖ‌ﻫﺎی ﻓﺮدی ﻣﻨجر ﺑﻪ ارﺗﻘﺎء کیفیت رواﺑط ﻓﺮد ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ، با ﺧﻮد، با ﺧﻠﻖ و با ﺧﻠﻘﺖ و ﻫﻤچنین ارﺗﻘﺎء ﺳلاﻣﺖ جسمی، روانی و اﺟﺘﻤﺎعی می‌شود. نتیجه نهایی سلامت ﻣﻌﻨﻮی ارزﺷﻤﻨﺪی زﻧﺪگی و ﻣﻌﻨﺎداری ﻣﺮگ در ﺳﺎیه ﻗﺮب ﺑﻪﺧﺪاوﻧﺪ است.

وی با اشاره به جایگاه خاص نماز در میان واجبات دینی، گفت: اولین چیزی که افراد تازه مسلمان از پیامبر(ص) می‌آموختند نماز بود. آن حضرت می‌فرمود: اولین چیزی که خدا بر امتم واجب کرد نمازهای پنجگانه بود و آن را شرط قبولی همه اعمال عبادی انسان معرفی کرده‌اند. پیامبر(ص) علاوه بر این سفارش می‌کند مسلمانان، خانواده و فرزندان خود را هم نمازخوان تربیت کنید چنانکه چنین دستوری در قرآن به پیامبر(ص) داده شده است. (سوره طه، آیه132) بی‌شک هدف از این دستور تربیت عبادی فرد و خانواده است.

حجت‌الاسلام وظیفه‌مند با اشاره به حدیث «الصَّلَاةُ قُرْبَانُ‏ كُلِّ تَقِی‏» نماز وسیله تقرب هر انسان با تقوا به خداست، گفت: در واقع نماز از مهم‌ترین اسباب شکوفایی روح انسان و سلامت معنوی اوست. نماز روی زﻧﺪگی اﻧﺴﺎن پوﺷش ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ دارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾن ﺑﺎ اصلاح  ﻧﻤﺎز، زﻧﺪگی ﻫم اصلاح ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و کلام علوی «وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَی‏ءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ‏ لِصَلَاتِك‏؛ بدان که هر چیزی از اعمال تو تابع نمازت است»، شاهدی بر صحت این مطلب است. از سوی دیگر چون تعامل رابطه عکس هم دارد به دلالت این حدیث برای اصلاح نمازمان هم نیاز است اعمالمان را اصلاح کنیم.

این پژوهشگر مباحث روانشناسی در بخش دیگری از سخنان خویش در بحث مراقبت از نماز که در آیه شریفه «حافِظُوا عَلَى الصَّلَوات‏» (سوره بقره، آیه238) به آن امر شده‌ایم، یکی از نشانه‌های شیعیان را بر اساس روایات معتبر مراقبت بر نماز در زمان‌های نمازهای پنجگانه دانست و گفت: مصداق حفظ نماز، پایبندی به ﻧﻤﺎز اول وﻗﺖ در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾطی (اوج اﺷتغالات) ﻧﻪﻓﻘط وﻗﺖ بیکاری، ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در جمع ﻫﻤﺮاﻫﺎن و ﻫم‌ﺳلکان، ﺑﻠکه ﻋﺪم خجالت و برپاداشتن آن در میان افراد ناشناس و بیگانگان است.

وی گفت: ﻧﻤﺎز می‌تواند باعث تغییر افکار و رفتار، تحول قلب، آرامش روان، کاهش دردها و اضطراب‌های درونی و کاهش آسیب‌های اجتماعی شود.

نشانه‌‌های کسانی که با نماز انس دارند

حجت‌الاسلام وظیفه‌مند، خضوع، خشوع، حضورقلب، لذت بردن از نماز، اهل نیایش بودن، تداوم در برپایی نماز، ایجاد روح بندگی، انجام پیش نیازهای عملی و شناختی نماز و برخورداری از استمرار در امنیت روانی را از نشانه‌های کسی دانست که با نماز انس دارد و گفت: آنچه از نماز دیده‌ایم غیر از واقعیت نماز است، میان آنچه که می‌بینیم و آنچه که هست غیریت و تفکیک وجود دارد چنانکه رسانه چیزی که شبیه واقعیت است را می‌سازد، رسانه بیش از آنكه بخواهد جهان را منعكس کند، آنرا بوسیله بازنمایی، دوباره در ذهن مخاطب می‌سازد.

وی اضافه کرد: به ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾک ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎت، ﺷﺮاﯾط و ... که اﺑﻌﺎد ﻣﺘفاوتی دارد که می‌ﺗﻮاﻧﺪ در زﻧﺪگی اثرگذار ﺑﺎﺷﺪ باید نگاه کرد. یکی از اثرات نماز لذت معنوی است. آیت‌الله بهجت می‌فرمود: «اگر سلاطین عالم لذت نماز را درک می‌کردند به دنبال لذت‌های دیگر دنیا نمی‌رفتند». سؤال این است که چرا ما از این لذت‌ها محرومیم ولی عده‌ای از جوانان هستند که نماز برایشان امید، شادابی، لذت و بهجت به همراه دارد و از آن سیر نمی‌شوند.

شیوه ارتقای درجات نماز

وی در بحث شیوه ارتقاء درجات نماز با تأکید بر توجه به معانی نماز هفت ادب باطنی را در راستای بالابردن درجه نماز تشریح کرد: 1. اخلاص و قصد قربت و خالی بودن آن از آلودگی ریا 2. حضور قلب 3. فهم معنای آنچه می‌گوید 4. تعظیم 5. هیبت 6. امیدواری 7. حیا.

این روان‌شناس و فعال فرهنگی از جمله آثار نماز در زندگی را «آرامش»، «بالابردن ظرفیت روانی»، «ارضای نیازها»، «انسجام شخصیتی»، «پاکسازی درون»، «بدست آوردن فضایل اخلاقی»، «تقویت اراده»، «فرصتی برای بازگشت به خود» و «کسب حمایت اجتماعی» دانست و به تشریح مختصر هر یک پرداخت، برای نمونه در تشریح آرامش گفت: از جمله آثاری که درآموزه‌های دینی برای ذکر و یاد خدا آمده و در بهداشت روانی کلیدی‌ترین موضوع به شمار می‌آید و در واقع گمشده بزرگ بشر است همانا آرامش روانی و یا به تعبیر قرآن کریم اطمینان قلبی است.
وی افزود: انسان برای به دست آوردن آرامش روانی و رهایی از اضطراب، گاه همه وسایل رفاهی ممکن را برای زندگی فراهم می‌کند، اما هرچه بیشتر تلاش می‌کند به آن دست نمی‌یابد. قرآن در جمله‌ای کوتاه به این حقیقت اشاره می‌کند و می‌فرماید: بدانید که دل‌ها و جان‌ها فقط با یاد خدا آرامش و اطیمنان را می‌یابد». (سوره رعد، آیه28) در قرآن برای بیان مفهوم آرامش برای مؤمنان هم واژه «سکینه» بکار رفته و هم واژه «اطمینان». بنابراین در قرآن راه کسب اطمینان قلبی، یاد خدا ذکر شده و نماز مهمترین راه یاد خدا عنوان شده است. به نظر می‌رسد «سکینه» بیشتر ناظر بر سلامت روانی و آرامش است و «اطمینان» و «طمأنینه» بیشتر به سلامت معنوی اشاره دارد که  در جایگاهی بالاتر از آرامش مقطعی قرار دارد و زمینه تکامل و بروز تمام استعدادهای الهی است.