پرسش سوره عبس و نفی ارزیابی غیر اسلامی

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس در ادامه یادداشت‌هایی که با محور پرسشگری در قرآن کریم برای ایکنا ارسال کرده است، طی یادداشتی به تحلیل پرسش‌های مطرح شده در سوره عبس پرداخته است که با هم این یادداشت را می‌خوانیم. 

به لحاظ اهمیت پرسش سوره عبس و آشنایی و بهره‌مندی بیشتر با معارف قرآنی این سوره، قبل از تحلیل پرسش، این نکات یادآوری می‌شود که: فاعل آیات نخستین سوره عبس «رو ترش کرد و رخ برگرداند، اینکه آن نابینا نزدش آمد! و ... » موضع کشاکش رای فراوان مفسران قرآن کریم قرار گرفته است. هدف کوتاه گفتارهای حاضر بررسی نقاط قوت و ضعف آرای مطرح شده و ترجیح یکی از آنها نیست؛ اما قرار گرفتن پرسش این سوره پس از آیات مزبور و در چنین سیاقی محل تامل و توجه این گفتار است.

مسئله دوم اینکه با نگاهی به آیه پرسش، یعنی آیه سوم سوره عبس که می‌فرماید: «وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى؛ و تو چه دانى شايد او به پاكى گرايد» ملاحظه می‌کنید که فعل «یدریک» به مانند فعل‌های «عبس»، «تولی» و «جاء»، فعل غایب است؛ اما به گونه‌ای در ترجمه‌های قرآن، ترجمه شده است که گویا فاعل (مخاطب) آن مشخص است، همین امر سبب شده است که چنین تصور شود که فاعل (مخاطب) یدریک برخلاف سایر فعل‌ها پیامبر(ص) است، در حالی که مفعول فعل در آیه(ک) ذکر شده است و وضعیت فاعل این فعل مانند سایر افعال است. از این رو در بررسی آیه سوم سوره عبس باید به این امر توجه داشت.

مسئله سوم اینکه در قرآن کریم پرسش با ماده «ادری» چه در هیئت ماضی و چه در هیئت مضارع (سوره‌های عبس آیه ۳؛ شوری آیه ۱۷ و احزاب آیه ۶۳) درباره موضوعات و پدیده‌هایی مانند روز قیامت، شب قدر، سجین، علییون و ... است که فراتر از فهم و درک آدمی است و آگاهی به ماهیت و حقیقت آنها جزء از طریقی که خداوند، رهنمون فرموده، میسر نیست.

مسئله چهارم اینکه همه آیاتی که در هیئت ماضی و مضارع از ریشه «ادری» در قرآن به کار رفته‌اند به جز آیه سوم سوره عبس، به امور معنوی و اخروی مرتبط‌اند؛ اما پرسش سوره عبس به امر اجتماعی و نفی ارزیابی نادرست، سطحی و غیر اسلامی اشاره دارد.

در نهایت مسئله پنجم اینکه چرا برای تبیین و توضیح نگاه اجتماعی در آیه مزبور از ریشه فعل «ادری»، استفاده شده است که اولا فراتر از فهم آدمی است، ثانیا در امور معنوی و اخروی به کار رفته و ثالثا در سیاق آیات عتاب و‌ توبیخ ذکر شده است، موضوعی است که نیازمند بحث مستقلی است. اما به نظر می‌رسد توجه به جایگاه چنین معرفتی در گفتمان قرآن و همچنین آگاهی به متعلق پرسش و پیامدهای فردی و اجتماعی آن از جمله دلائل مهم به کارگیری این فعل در این مورد خاص است. ان‌شاءالله در گفتار بعد به بررسی و تحلیل پرسش سوره عبس می‌پردازیم.

پیشاپیش سپاسگزارم که با تأمل و تدبر در آیات سوره عبس به خصوص آیه پرسش این سوره، راهنمایی خود را برای تقویت و استحکام بحث برای گفتار آتی ارائه می‌فرمایید.

در دهه پایانی ماه پر رحمت و پرفیض رجب و در آستانه شب جمعه این ماه، از خداوند مهربان هدایت، هدایت یافتگان؛ کوشش تلاشگران و غفران و آمرزش در روز جزا را برای همه اهل اسلام و ایمان اعم از کسانی که در قید حیات دنیا‌اند و آنانی که به حیات حقیقی و جاودان پیوستند، مسئلت داریم.