90 درصد اختلاف قرائات تأثیری در معنا ندارند

به گزارش ایکنا، محمدرضا ستوده‌نیا، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اهل البیت(ع) دانشگاه اصفهان، 24 اردیبهشت ماه در نشست علمی «نقش قرائات در فهم قرآن» از مجموعه نشست‌های دانش‌افزایی در حوزه علم قرائت(ندای ملکوت) که از سوی انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی برگزار شد، با بیان اینکه عنوان نشست، محل مناقشه است، گفت: متن به خودی خود صامت و ساکت است و کسی باید آن را بخواند تا شنیده شود و در این فرایند امکان تغییر وجود دارد؛ این ویژگی در تمامی متون رخ می‌دهد و مختص قرآن هم نیست و در برخی اشعار فارسی هم رخ داده است یعنی گاهی یک کلمه به جای کلمه دیگر به کار می‌رود.

 

وی افزود: یا در زیارت عاشورا، صحیفه سجادیه، و زیارت جامعه کبیره و ... چند نسخه در برخی بخش‌ها وجود دارد و در عموم متون قدیمی هم این مسئله رخ داده است. 

 

عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اهل البیت(ع) با اشاره به نمونه‌های قرآنی این اختلافات، افزود: مهمترین نمونه، ملک و مالک در سوره حمد است؛ بسیاری از جمله ابوعمرو دانی ملک را بدون الف نوشته است؛ البته در مورد خدا چون هم مالک است و هم ملک هر دو قرائت و نوشتار ایرادی ندارد ولی در مورد غیر خدا کاربرد آن درست نیست مثلاً کسی مَلِک(حاکم) یک مملکت است ولی مالک آن نیست و فقط خداست که مالک و ملک است.

 

ستوده‌نیا بیان کرد: قرائت اصلی، مالک بوده است ولی مانند خیلی از کلمات دیگر که بدون الف نوشته می‌شد، این هم ملک نوشته شده است؛ در روایات داریم هیچ کسی ملک نخوانده است و اول کسی که ملک خواند، مروان بوده و احتمالاً بعد از شهادت حضرت علی(ع) بوده است.

 

وی با بیان اینکه برخی برای توجیه کار مروان گفته‌اند قرائت مَلِک از قبل بوده است و مروان آن را توسعه داده است نه اینکه او ابداع کرده باشد، اظهار کرد: ابن حجر هم گفته است این قرائت مشهور بوده است ولی چطور از زمان خود پیامبر(ص) هیچ صحابه و خلفای راشدین اینطور نخوانده‌اند ولی مروان اینطور خوانده است؟ البته به روایت سبعه احرف استناد می‌کنند ولی در سندیت این روایت هم جای تأمل وجود دارد.

 

استاد دانشگاه اصفهان تصریح کرد: بنابراین اختلاف در قرائات، کار قراء است و ربطی به قرآن ندارد کما اینکه برخی خطاط‌ها و نسخه‌نویسان هم اغلاط املایی در نوشتن قرآن داشته‌اند ولی هیچ کسی حمل بر تحریف نکرده است. حتی طاهر خوشنویس هم در مواردی دچار خطا در برخی کلمات شده است و الی ماشاءالله از این موارد داریم. 

استاد دانشگاه اصفهان بیان کرد: البته مواردی هست که اختلاف در کتابت ندارد ولی باز اختلاف قرائت دارد از جمله سوره مبارکه حمد که پیامبر(ص) آن را 23 سال در همه نمازها خوانده است، اما بیشترین اختلاف در قرائت را دارد که عمدتاً هم مرتبط با لهجه است. 

 

ستوده‌نیا با طرح این پرسش که آیا این قرائات واقعاً از جانب خداست؟ با بیان اینکه برخی اهل سنت به همین قائلند و حدیث سبعه احرف را هم مرتبط می‌کنند، گفت: بیشتر اهل سنت می‌گویند این قرائات از جانب خدا نازل شده است و اگر کسی منکر یکی از قرائات مشهور ده‌گانه شود کافر است. جالب اینکه طبری در تفسیر بارها قرائت قراء سبعه را قرائت زشت و یا منکره و ناشناس می‌داند. خود قراء سبعه هم اعتقاد به تواتر نداشتند زیرا یکی از این قراء بر دیگری ملامت کرده است.

 

داور بین‌المللی قرآن کریم با بیان اینکه شیعه، قرآن را دارای نزول واحد و اختلاف را از جانب قراء می‌داند به خاستگاه اختلاف قرائات اشاره و اظهار کرد: اهل سنت برای این که خیال خود را راحت کنند، گفته‌اند که همه قرائات از جانب خداست ولی شیعه این باور را ندارند؛ بخشی از این قرائات قطعاً روایت شده از شیوخ آنان است تا اینکه به پیامبر(ص) می‌رسد ولی روایاتی هم داریم که معتبر نیست. ضمن اینکه واژه قرا در این روایات همگی دال بر خواندن نیست بلکه گاهی مرتبط با برداشت و درک یک صحابی است شبیه بحث قرائات مختلف از دین. بنابراین اگر این مسئله را مورد توجه قرار دهیم، خیلی از قرائات شاذ حذف خواهند شد.

 

ستوده‌نیا با بیان اینکه مسئله دیگر قرائات مدرج است یعنی در مصاحف نیستند ولی در تفاسیر گفته شده است، اضافه کرد: مثلاً ابن مسعود در کفاره سوگند گفته فصیام ثلاثه ایام؛ ولی برخی تفاسیر کلمه متتابعات(یعنی پشت سر هم) را به ایام اضافه کرده‌اند بنابراین متتابعات توضیحی تفسیری از سوی قاری است ولی مستنسخ فکر کرده که جزء قرآن است. 

 

وی با بیان اینکه یکسری قرائت جعلی یا موضوعه هم داریم، اظهار کرد: مثلا در آیه نور به جای «مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ» گفته‌اند مثل نورالمؤمنین كَمِشْكَاةٍ به جای مثل نوره؛ علمای بزرگ این‌ها را پالایش کرده‌اند وگرنه امروز ما با صدها قرائت مواجه بودیم. 

 

استاد دانشگاه اصفهان با تأکید بر اینکه قرائت در معنا اثرگذار است، اضافه کرد: البته بیش از 90 درصد قرائات هیچ تأثیری در معنا ندارد؛ در معجم قرائات قرآنیه، نویسندگان بیش از 10هزار اختلاف قرائت را گردآوری کرده‌اند که بخش اعظم آن اختلاف در لهجه است و کسی آن را تحریف تلقی نمی‌کند.

 

ستوده‌نیا تصریح کرد: در مکه که قرآن به مدت 13 سال در آنجا نازل شد چند قبیله مانند قریش و بنی کلابه و ... بودند که لهجه متفاوتی هم داشتند و برخی علیکم و لهم و لکم را با کشش میم با ضم می‌خوانند(هر دو مورد در قرآن هست و معانی تغییری نمی‌کند) یا برخی لهجه‌ها، فیه را بدون اشباع «ها» می‌خوانند و برخی با اشباع و هر دو در قرآن هست. 

وی افزود: قرآن در مورد نزول هم نسبت به لهجه قبایل جامع‌نگر بوده است؛ مثلاً در ان مع العسر یسرا، قبیله بنی تمیم سین را با سکون ولی برخی آن را با ضم می‌خواندند. یا در آیه نماز جمعه، جمعه با سکون و ضم میم خوانده شده است که تغییری در معنا هم ایجاد نمی‌کند. در ادریک هم با فتح و اماله صغری و کبری خوانده شده است. کلمه موسی هم در لهجه‌های مختلف به صورت الف و ای در آخرین حرف خوانده شده است ولی پیامبر(ص) هم قرائت با لهجه‌ها را ایراد نگرفته‌اند. 

 

ستوده‌نیا با بیان اینکه ابن عامر دمشقی ابراهیم را ابراهام قرائت کرده است زیرا (دمشق)شام جزء اروپا و روم جنوبی بوده است لذا با این لهجه خوانده‌اند، تصریح کرد: هیچ قاری غیر شامی این قرائت را ندارد لذا تأثیر لهجه است یا جبرائیل و جبریل که در نهایتاً تاثیری در معنا ندارد.

 

وی با بیان اینکه بنده قرائات عشر را احصا کرده و 1900 قرائت را یافتیم که در معنا اثرگذارند، تصریح کرد: البته اغلب این‌ها با تفسیر کاری ندارد و صرفاً تأثیر اندک در معنا دارد مانند تعلمون و یعلمون. دسته‌ای از قرائات تأثیر بغرنج دارد و در فهم فقهی مانند مهریه، نکاح و طلاق و ... مؤثر است؛ بنده 25 تا 26 آیه از این دست را استخراج کرده‌ام که اختلاف قرائت در حکم فقهی مؤثر است. البته برخی اختلاف قرائات هم در معنای توحید و نبوت و معاد، مسائل اجتماعی و اخلاقی و ... اثرگذار بوده است. 

 

استاد دانشگاه اصفهان به نمونه‌هایی از این اختلاف احکام اشاره کرد و افزود: مثلاً در آیه «وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ ۖ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ ۚ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ»؛ لَا تُضَارَّ را برخی به ضم را در تضار و برخی به فتح خوانده‌اند و همین کار، معنا را به چند قسم تقسیم می‌کند. اگر به ضم خوانده شود به معنای آن است که هیچ مادری حق ندارد به بچه لطمه بزند مثلاً شیر به بچه ندهد یا به خاطر لجبازی با شوهر به بچه لطمه بزند ولی با قرائت فتح یعنی مادر نباید ضرری بکند.

ستوده‌نیا با بیان اینکه برخی می‌گویند اختلاف قرائات مهم نیست، گفت: این گزاره درست نیست زیرا گاهی باعث تغییر سهم یک زن از ارث و یا تضییع حقوق آنان می‌شود؛ در تفاسیر جامع طبری و تبییان شیخ طوسی و مجمع البیان و البحر المحیط هم بحث اختلاف قرائات مورد بحث بوده است؛ قرطبی هم مفصلاً به همین مباحث پرداخته است. در تفاسیر جدید مانند تفسیر ابن عاشور یا المیزان و تسنیم هم اختلاف قرائات مورد بحث واقع است، گرچه المیزان در همه موارد نظر به قرائت حفص از عاصم ندارد. 

 

استاد دانشگاه اصفهان با اشاره به تأثیر کلامی اختلاف قرائت، اظهار کرد: مثلا قرائت مشهور در «وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا»؛ کلمه دوم با ضمه تاء تانیث خوانده شده است ولی در قرائت دیگر، کلمه با فتح خوانده شده است که معنا را خیلی تغییر می‌دهد(یعنی مؤید حادث و مخلوق بودن قرآن است)؛ در قرون دوم و سوم آن را به مسئله قدیم و حادث بودن قرآن نسبت دادند و چه خون‌های زیادی بر اثر نزاع در این مورد ریخته شد.

 

وی افزود: یا در آیه «قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ ۖ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ» هم برخی کلمه عمل را به صورت مصدری و برخی به صورت ماضی خوانده‌اند که کاملا معنا را تغییر می‌دهد؛ اگر مصدری باشد یعنی در پسر نوح اعمال غیرصالح ملکه شده بود ولی اگر ماضی باشد یعنی یکسری اعمال نادرست داشت و در این صورت این معنا متبادر خواهد شد که شایسته غرق‌ شدن با کافران نبوده است.