استناد به قرآن در خطبه راهبرد حضرت زینب (س) بود

به گزارش ایکنا، فرهاد قدوسی، استادیار سابق دانشگاه اوکلند، شامگاه 9 تیرماه در نشست علمی «نگاهی به خطبه‌های حضرت زینب(س) و حضرت ام کلثوم(س)بعد از واقعه کربلا» که از سوی خانه قرآن و عترت سیده نفیسه(س) برگزار شد با بیان اینکه در صدر اسلام ما بزرگانی مانند حضرت علی(ع) را داریم که در فصاحت و بلاغت بی‌نظیر هستند، گفت: در مورد بانوان هم سخنان و خطبه‌هایی نقل شده است که طبیعتا کمتر است زیرا عرف نبوده است که آنان در فضای عمومی خطبه بخوانند و سخنرانی کنند. 

وی با اشاره به خطبه‌های حضرت زینب(س) با بیان اینکه این خطبه‌ها در شرایطی بوده است که ایشان برادر خود و بسیاری از اعضای خانواده یعنی مردان را از دست داده است، افزود: اسرای اهل بیت(ع) در شرایط خطرناکی در اسارت بودند و هر لحظه ممکن بوده است مورد تعدی و تجاوز قرار بگیرند ولی در چنین شرایطی باز با سخنانشان نقش کلیدی ایفا کردند. 

قدوسی با اشاره به فعالیت‌های طاهره قطب‌الدین، استاد دانشگاه شیکاگو در زبان عربی، اظهار کرد: از جمله کارهای تحقیقی وی، بررسی فصاحت و بلاغت خطبه بسیار کوتاه حضرت ام کلثوم(س) در میدان کوفه و حضرت زینب(س) در دمشق و کاخ یزید است و این کار را هم بدون پیش فرض کلامی و دینی انجام داده است؛ البته در مورد چهارده معصوم(ع) ما پیش‌فرض‌ عصمت را داریم که نمی‌توان آن را کاملا کنار گذاشت ولی در مورد حضرت زینب و ام کلثوم این چالش با توجه به عدم عصمت ایشان وجود ندارد. 

قدوسی با بیان اینکه متاسفانه به جنبه سلحشوری و حماسه در خطبه‌های عاشورا کمتر توجه می‌شود و بیشتر جنبه حزن و گریه آن مورد توجه است، گفت: حضرت زینب در کاخ ابن زیاد و یزید دو خطبه معروف دارد و خطبه سومی هم در میدان کوفه داشتند که اکثر تاریخ‌نویسان بعد از هیثمی به حضرت زینب(س) نسبت داده‌اند، جمع‌کننده کتاب بلاغات النساء که از ابن هیثم کوفی سن بیشتری دارد وقتی متن خطبه را می‌آورد به ام کلثوم نسبت می‌دهد و طاهره قطب‌الدین (که از شیعیان اسماعیلیه و فردی مذهبی، محقق و استاد است) هم در تحقیق خود این نظر را دارد و بنده هم با قضاوت ایشان همراه هستم و دلیل آن هم این است که چون ام کلثوم، زینب ثانی بوده است و ممکن است اسامی اشتباه شده باشد و از سویی دقت این هیثم کمتر از نویسنده کتاب بلاغات النساء است. از طرف دیگر خانواده حضرت علی(ع) همگی اهل بلاغت بودند و این مسئله در مورد حضرت ام کلثوم هم وجود دارد. 

استادیار سابق دانشگاه اوکلند با بیان اینکه ابن طاووس هم خطبه‌ای را به ایشان(ام کلثوم) نسبت داده است، اضافه کرد: ثعلبی و ابن طاووس و افراد زیاد دیگری هم این خطبه‌ها را ضبط کرده‌اند؛ یک محقق یهودی اسلام‌شناس هم با آقای امیرمعزی دراین باره کار کرده‌اند. علامه مجلسی هم این خطبه را دارد و عمدتا هم همانطور که گفته شد به حضرت زینب (س) نسبت داده‌اند. 

قدوسی افزود: قبل از اسلام یکسری اشعار و سجع از زنان داریم و البته تنها یک خطبه از یکی از زنان قبل از اسلام(رهینه) باقیمانده است که اولا عربی آن در دست نیست بلکه ترجمه آن به یونانی وجود دارد؛ این خانم توسط کلیسا به عنوان قدیس شناخته شده است و در سوره بروج و اصحاب اخدود اشاره به این خانم و افراد هم عقیده او دارد که توسط ذونواس به شهادت رسیدند.  

ویژگی زنان خطبه‌خوان

استادیار سابق دانشگاه اوکلند با بیان اینکه طاهره قطب‌الدین این پرسش را مدنظر داشته است که  چه ویژگی در این زنان بوده است که خطبه ایراد کرده‌اند، تصریح کرد: در اینجا بحث جنسیت وجود ندارد و خطیب خوب بودن، زن و مرد ندارد. قطب‌الدین دو ویژگی خاص برای خطبه‌های زنانه را بیشتر مدنظر دارد؛ یکی رابطه سببی و نسبی این بانوان با افراد برجسته سیاسی به خصوص پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و حتی خلفا یا وابستگی به رئیس قبیله، لذا حضرت فاطمه(س) و حضرت زینب(س) درخطبه‌هایشان به این نسبت با پیامبر(ص) اشاره می‌کنند تا تأثیرگذاری کلامشان بیشتر شود و مردم عظمت و جایگاه پیامبر(ص) را به یاد بیاورند. ویژگی دیگر این خطبه‌ها آن است که بعد از یک مرگ و مصیبت و واقعه بزرگ ایراد شده است. 

قدوسی با بیان اینکه ابن ابی تیفور در کتاب بلاغات‌النساء 12 خطبه را از 11 زن نقل کرده است، اظهار کرد: اولین خطبه از حضرت فاطمه(س) است و بعد مرثیه‌هایی است که دختران خلفا بیان کرده‌اند، دیگری خطبه همسر عثمان در مرگ همسرش است. خطبه‌ای دیگر به عایشه نسبت داده شده است که در جنگ جمل دنبال توجیه خطای خود بوده است. همچنین خطب حضرت زینب(س) و ام کلثوم (س) در این کتاب وجود دارد؛ البته نویسنده فقط یک خطبه از حضرت زینب(س) آورده است.

وی افزود: این سؤال مطرح است که اگر زنان بیشتر در منزل و دور از اجتماع بودند پس این بانوان چگونه خطبه‌ گفتن را فراگرفتند به خصوص اینکه زنان هر قدر شأن و مقام اجتماعی و سیاسی بالاتری داشتند پوشیده‌تر بودند و کنیزان کارهای منزل را برعهده می‌گرفتند. خانم قطب‌الدین استدلال کرده است که در آن زمان کلاس خطبه و خطابه و ... وجود نداشته است و چنین افرادی مستعد بوده‌اند و البته گاهی در مجالس هم حضور داشته و آموخته‌اند. همچنین مجالس زنانه هم در صدر اسلام وجود داشته است که در آن مرثیه و سخنرانی برپا بوده است. 

استفاده از قرآن به عنوان راهبرد در خطبه‌ها

قدوسی با اشاره به ساختار خطبه‌ها، اظهار کرد: ابتدای این خطبه‌ها عمدتا با حمد وثنای الهی و یا قرائت یک سوره کوچک شروع می‌شده یا عباراتی چون، اما بعد یا ندا خطاب به مخاطبان بوده است؛ این خطبه‌ها به خصوص خطبه‌های حضرت زینب(س) مسجع بود. این خطبه‌ها، تصویرگری مناسبی دارد که صحنه‌ها را برای مخاطب به تصویر می‌کشد و از آیات قرآن و کلماتی استفاده می‌کنند که استفهام است و مخاطب را درگیر می‌کند. ساختارها و ادوات تاکید هم در این خطبه‌ها زیاد است.  

وی ادامه داد: ویژگی دیگر نقل از قرآن است، زیرا حضرت زینب(س) و ام کلثوم (س) استفاده از قرآن را به عنوان راهبرد برگزیدند؛ حضرت زینب(س) سخنانش را با آیه دهم سوره روم شروع کرده است (ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوأَىٰ أَنْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ) و خطاب به یزید می‌گویند که این کلام خدا در شأن توست که می‌فرماید بدکاران سرانجام بدی می‌یابند. حضرت زهرا(س) هم خطبه فدکیه را با آیه 128 توبه قرین فرمودند. حضرت ام‌کلثوم (س) هم با آیه‌ 92 سوره نحل شروع کردند؛ ایشان 5 دقیقه فرصت داشتند تا در بازار کوفه حرف خود را بزنند و تأثیرگذار باشند لذا باید از تداعی معانی استفاده کردند و چون فرهنگ مردم شفاهی است باید از آیات قرآن استفاده شود که آیات قبل و بعد هم به یاد آنان بیاید. حضرت زینب (س) وقتی آیه دهم را خواندند با اینکه آیه 9 (أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ۚ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ ۖ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَٰكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ) را نخواندند ولی در ذهن مخاطب با توجه به فرهنگ آنان این آیه هم تداعی می‌شود.

قدوسی بیان کرد: استفاده از ادوات تأکید و استفهام و پرسش هم از ویژگی‌های این خطبه‌ها به خصوص خطبه حضرت زینب (س) است؛ ایشان خطاب به یزید می‌گوید آیا فکر می‌کنی چون ما را اسیر کرده‌ای تو شرف داری و ما در نزد خدا بی‌ارزش هستیم؟ آیا زنان تو باید در پشت پرده باشند و زنان اهل بیت(ع) پیامبر(ص) را در کوچه‌ها بگردانی. 

وی افزود: ویژگی دیگری که نشان می‌دهد این‌ خطبه‌ها اصیل است گرچه شاید اضافاتی دارد وجود واژگان کهن است. همچنین شعر و آیه استرجاع هم در این خطب وجود دارد. 

قدوسی بیان کرد: حضرت ام کلثوم (س) در حالی که بر روی شتر نشسته بود با حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر(ص) و واژه و اما بعد خطاب به مردم کوفه می‌گوید ای مردم حیله‌گر و خیانتکار! گریه می‌کنید اشک‌های چشمتان خشک نشود و ناله‌هایتان تمام نشود؛ کار شما مانند زنی است که رشته‌های بافته خود را از هم می‌شکافد و  ... .