صحیفه سجادیه؛ رسانه‌ای معنوی و سیاسی در عصر خفقان
پژوهشگر و نویسنده حوزه صحیفه سجادیه با بیان اینکه صحیفه رسانه‌ای معنوی و سیاسی در عصر خفقان اموی بود، گفت: هدایت معنوی جامعه از سوی امام سجاد(ع) که از طریق ادعیه مختلف انجام شده، نشان دهنده رسانه‌ای بودن صحیفه سجادیه است و در حقیقت ایشان از تریبون صحیفه برای انتقال مفاهیم مدنظر خود به جامعه استفاده کردند.
پس از واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارشان، مسئولیت سنگین حفظ و تبیین پیام عاشورا بر عهده امام سجاد(ع) قرار گرفت. شرایط سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت که با اختناق، فشار، تبلیغات گسترده اموی و سرکوب هرگونه حرکت علنی همراه بود، موجب شد که امام زین‌العابدین(ع) شیوه‌ای ویژه و عمیق برای مبارزه و هدایت جامعه برگزینند. امام سجاد(ع) با بهره‌گیری از ابزارهایی همچون دعا، نیایش و تربیت اخلاقی و معنوی، مبارزه‌ای عمیق، مداوم و زیرپوستی را علیه انحرافات فکری و ظلم نظام حاکم آغاز کردند.
صحیفه سجادیه نه تنها مجموعه‌ای از مناجات روح‌افزا، بلکه سندی زنده از این شیوه مبارزاتی است که در آن امام سجاد(ع) با زبان دعا، مردم را به معرفت، عدالت، توحید، آگاهی اجتماعی و مسئولیت فردی و جمعی دعوت کرده‌اند. رویکرد مبارزاتی امام سجاد(ع) در این زمینه، عمیق و اثرگذار بود؛ شاید در ظاهر آرام، اما در باطن، حرکتی ریشه‌ای برای احیای دین، هویت امت اسلامی و مبارزه با استبداد بود.
حجت‌الاسلام سیداحمد سجادی جزی، نویسنده و پژوهشگر در حوزه امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه، مؤلف کتاب‌هایی چون «لغت‌نامه صحیفه سجادیه»، «موضوع‌شناسی صحیفه» (در سه جلد) و کتاب «آشنایی با صحیفه سجادیه و ادعیه و زیارات» است. وی همچنین، تصحیح چند نسخه خطی صحیفه را نیز انجام داده است. سجادی‌جزی سابقه ریاست دانشکده علوم قرآنی اصفهان را به‌مدت ۱۲ سال داشته و هم‌اکنون مدیر مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان است.
همزمان با دهه دوم ماه محرم و همچنین، ایام شهادت حضرت امام سجاد(ع)، به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سیداحمد سجادی جزی، پژوهشگر و مؤلف آثار متعدد در زمینه امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه پرداختیم. وی، نویسنده و پژوهشگر در حوزه امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه، مؤلف کتاب‌هایی چون «لغت‌نامه صحیفه سجادیه»، «موضوع‌شناسی صحیفه» (در سه جلد) و کتاب «آشنایی با صحیفه سجادیه و ادعیه و زیارات» است. همچنین، تصحیح چند نسخه خطی صحیفه را نیز انجام داده است. سجادی‌جزی سابقه ریاست دانشکده علوم قرآنی اصفهان را به‌مدت ۱۲ سال داشته و هم‌اکنون مدیر مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان است. این گفت‌وگو با هدف بررسی ابعاد فکری، اجتماعی و سیاسی صحیفه سجادیه و نقش این امام همام در دوران پس از عاشورا انجام شده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ در صحیفه سجادیه مواردی وجود دارد که نشان می‌دهد امام سجاد(ع) به نحوی ظریف و غیرمستقیم به نقد وضعیت سیاسی و اجتماعی زمان خود پرداخته‌اند. از دیدگاه حضرتعالی چه مصادیقی از مقاومت سیاسی نرم در ادعیه این کتاب قابل مشاهده است؟
دوران حیات امام سجاد(ع) از نظر سیاسی و اجتماعی دوره‌ای بسیار خاص و پرالتهاب بود. از قیام امام حسین(ع) گرفته تا نهضت توابین، قیام مختار، واقعه حره و دیگر حوادثی که جامعه مدینه و مکه را به آشوب کشاند، همه در این بازه زمانی روی داد. در چنین شرایطی، فساد، لاابالی‌گری و بی‌دینی به صورت بسیار فراوانی در جامعه مسلمین گسترش یافته بود. حاکمان آن دوران از یزید بن معاویه گرفته تا مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان و ولید بن عبدالملک و ... همگی با سرکوب شدید، فضا را برای هر نوع حرکت آشکار سیاسی بسته بودند. در این میان، امام سجاد(ع) با درک این شرایط، به جای اقدام مستقیم، یک انقلاب فکری را پایه‌گذاری کردند. ایشان با بهره‌گیری از قالب دعا، معارف اهل بیت(ع) را در دل جامعه‌ای آشفته و منحرف تزریق کردند.
امام سجاد(ع) با توجه به شرایط ویژه‌ای که در دوران پس از حادثه عاشورا در جامعه ایجاد شده بود، تفکرات فکری، اعتقادی اسلام راستین که بعدها از آن به عنوان تفکر شیعه نام برده شد را در قالب دعا و ادعیه ارائه کردند و همین موضوع بود که زمینه‌ساز رشد و توسعه اسلام در دوره‌های بعدی شد
همان‌گونه که برای تغذیه یک نوزاد ابتدا با غذای ملایم شروع می‌کنیم، امام سجاد(ع) نیز جامعه را از طریق ادعیه با مفاهیم عمیق دینی آشنا کردند. این حرکت فکری زمینه‌ساز دوران علمی و فرهنگی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شد. صحیفه سجادیه را باید نه‌فقط مجموعه‌ای از ادعیه، بلکه یک دوره کامل از معارف عمیق و الهی اهل بیت(ع) دانست. امام سجاد(ع) با ارائه ادعیه نورانی خود، زمینه را برای فهم مفاهیم عمیق فکری و عقیدتی از سوی جامعه مسلمین فراهم کردند.
ایکنا ـ برخی معتقدند که امام سجاد(ع) با بهره‌گیری از ادبیات دعا و عرفان، به دنبال فرهنگ‌سازی سیاسی، مدنی بوده‌اند. آیا می‌توان گفت صحیفه سجادیه نوعی زبان جایگزین برای گفتمان سیاسی در عصر اختناق بوده است؟
قطعاً همین‌طور است. زبان صحیفه سجادیه، زبانی چندلایه و غنی است، یعنی هم فصاحت و بلاغت در آن نهفته است و هم دارای معارف دینی و پیام‌های اجتماعی است. برای مثال در اوج ممنوعیت ذکر نام پیامبر(ص)، امام سجاد(ع) دعای دوم صحیفه را به تمجید پیامبر اکرم(ص) اختصاص می‌دهند. این نه‌تنها بیان عرفانی، بلکه اقدامی سیاسی برای حفظ جایگاه پیامبر(ص) در ذهن مردم بود. همچنین، دعای بیست و هفتم صحیفه که درباره مجاهدان و رزمندگان راه خداست، دقیقاً یک بیانیه سیاسی در قالب دعاست. در این دعای نورانی امام سجاد(ع) مشخصاتی را برای مجاهد واقعی بیان می‌کنند که حتی ریزترین جزئیات یک مجاهد واقعی یعنی سلاح، منش، رفتار با مردم و ... همگی به‌وضوح ترسیم شده‌اند.
بنابراین، صحیفه سجادیه را باید به‌عنوان یک متن سیاسی، اجتماعی درک کرد که در قالب دعا عرضه شده است. امام سجاد(ع) با توجه به شرایط ویژه‌ای که در دوران پس از حادثه عاشورا در جامعه ایجاد شده بود، تفکرات فکری، اعتقادی اسلام راستین که بعدها از آن به عنوان تفکر شیعه نام برده شد را در قالب دعا و ادعیه ارائه کردند و همین موضوع بود که زمینه‌ساز رشد و توسعه اسلام در دوره‌های بعدی و نیز زمینه‌ساز ایجاد مکتب فکری مبتنی بر اسلام ناب محمدی در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شد. امام سجاد(ع) در این دوران بدون اینکه حساسیت دستگاه حاکم را برانگیزند، تمامی مبانی نظری و عملی اسلام حقیقی که امام حسین(ع) نیز خون خود را نثار زنده نگاه داشتن آن کرد، در قالب دعا و نیز از طریق رفتارهای اجتماعی و اخلاقی خود به جامعه مسلمین عرضه کردند.
ایکنا ـ با توجه به نکات پیش‌گفته، آیا می‌توان دعا را به‌عنوان یک رسانه در نظر گرفت؟ اگر چنین است، چه ویژگی‌هایی در صحیفه سجادیه آن را به رسانه‌ای موفق برای انتقال پیام‌های اخلاقی، اجتماعی و سیاسی امام سجاد(ع) تبدیل کرده است؟
بله؛ دعا در اینجا نقش یک رسانه تمام‌عیار را ایفا می‌کند. دعاهای صحیفه سجادیه به صورت کامل دسته‌بندی شده‌اند. مثلاً دعای اول درباره تمجید خداوند متعال است. دعای دوم درباره پیامبر(ص) و دعای سوم در مورد ملائکه و ... بیان شده است. این نظم در ساختار، نوعی اطلاع‌رسانی موضوع‌محور را فراهم کرده است. وقتی امام سجاد(ع) برای حلول ماه رمضان دعا می‌کنند، این خود نوعی اعلان عمومی است که ماهی خاص آغاز شده و باید برای آن آماده بود. لذا مسلمین باید برای ورود به ماه خدا مهیا شوند. دعای روز عرفه، دعای آغاز و پایان ماه رمضان، دعای روز عید فطر و ... همه این موارد نشان‌دهنده رسانه‌ای بودن ساختار صحیفه هستند. این بدان معناست که صحیفه سجادیه رسانه‌ای معنوی و تربیتی بوده و برای همه امور مسلمین برنامه دارد.
البته باید به این نکته اشاره شود که دعاهای صحیفه دسته‌بندی‌شده هستند. امروز نسخه‌ای که به‌عنوان صحیفه کامله شناخته می‌شود، شامل ۵۴ دعاست، اما در دوره‌های بعدی، صحیفه‌های جامع‌تری نیز گردآوری شده‌اند، مانند صحیفه‌ای که مرحوم آیت‌الله محمدباقر موحد ابطحی تنظیم کرده‌اند و بیش از ۲۰۰ دعا از امام سجاد(ع) را دربر دارد. این دسته از دعاها نیاز به بررسی خاص و مستقلی دارند، اما همین ۵۴ دعای اصلی نیز هر کدام موضوع‌بندی شده‌اند و نشان‌دهنده جهت‌گیری دقیق امام سجاد(ع) در هدایت معنوی جامعه هستند. همین هدایت معنوی جامعه از سوی امام سجاد(ع) که از طریق ادعیه مختلف انجام شده، نشان دهنده رسانه‌ای بودن صحیفه سجادیه است و امام سجاد(ع) در حقیقت از تریبون صحیفه برای انتقال مفاهیم مدنظر خود اقدام کردند.
ایکنا ـ در مورد دعای مرزداران که معروف به دعای ۲۷ صحیفه است، بیشتر توضیح دهید.
دعای امام سجاد(ع) در این فراز در واقع برای فرماندهانی است که حقیقتاً در راه خدا و با اخلاص جهاد می‌کنند. ایشان برای مجاهدان راستین دعا می‌کنند، نه برای ستم‌پیشگانی که دستشان به خون صدیقین و صالحان آغشته است. تعبیرهایی چون «اللهم صلّ علی محمد و آل محمد» که درود بر پیامبر(ص) و خاندان مطهر ایشان است، در این دعا به‌وضوح نشان می‌دهد که امام سجاد(ع) در حال ترسیم الگویی از فرماندهی ولایی است، نه مدح خلفای جوری که جز ظلم و ستم به مردم برنامه‌ای نداشته‌اند. الگوی مورد نظر امام سجاد(ع)، شخصیت‌هایی همچون شهید سلیمانی، شهید خرازی و شهید باقری و ... است. به تعبیر دیگر منظور امام سجاد(ع) در این آیه فرماندهانی است که در مسیر حق و تحت ولایت الهی گام برمی‌دارند.
امام سجاد(ع) به‌دلیل شرایط خاص دوران خود، مجبور بودند بسیاری از مفاهیم را در قالب استعاره، مجاز و زبان رمزگونه بیان کنند. برخلاف امیرالمؤمنین(ع) که جملات خود را صریح و روشن ادا می‌کردند، امام سجاد(ع) به‌سبب خفقان سیاسی، سخن خود را در پرده بیان می‌کردند
متأسفانه برخی تصور می‌کنند که امام سجاد(ع) در این دعا تمامی حکام را درنظر گرفته‌اند و به نوعی تقیه کرده‌اند که در پاسخ به ایشان باید گفت که اصلاً این‌گونه نیست؛ چراکه به سادگی می‌توان دریافت که امام سجاد(ع) که ظلم و ستم حکام ظالم اموی را از نزدیک لمس کرده و حادثه عاشورا را با چشمان پاک خود درک کرده بودند، به هیچ وجه حکام جور و ستم‌پیشه را مورد خطاب دعای خود قرار نمی‌دهند و اشاره ایشان در این دعا فقط حاکمان و فرماندهانی هستند که در مسیر حق الهی گام برداشته و به دنبال دادخواهی برای مظلومان در جای جای جهان هستند. لذا باید متوجه بود که کسانی در این دعای نورانی مورد خطاب امام سجاد(ع) قرار دارند که در مقام حکمرانی و فرماندهی، چشم به فرمان الهی داشته و در جبهه حق علیه باطل می‌جنگند.
ایکنا ـ به‌نظر می‌رسد سبک بیانی امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه با خطابه‌های امیرالمؤمنین(ع) یا امام حسین(ع) متفاوت است. شما تفاوت این روش‌ها در هدف‌گذاری اجتماعی و سیاسی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر بخواهیم از زاویه سبک‌شناسی به این مسئله نگاه کنیم، باید توجه داشته باشیم که امام سجاد(ع) به‌دلیل شرایط خاص دوران خود، مجبور بودند بسیاری از مفاهیم را در قالب استعاره، مجاز و زبان رمزگونه بیان کنند. برخلاف امیرالمؤمنین(ع) که جملات خود را صریح و روشن ادا می‌کردند، امام سجاد(ع) به‌سبب خفقان سیاسی، سخن خود را در پرده بیان می‌کردند. برای مثال، در دعاهای امام حسین(ع) کمتر از صنایع بیانی مانند استعاره استفاده شده، ولی در صحیفه سجادیه، این عناصر فراوان به‌کار رفته‌اند. این مسئله باعث شده تا صحیفه سجادیه، همزمان اثری عرفانی، ادبی، اجتماعی و سیاسی باشد. سبک بیان در صحیفه، با موسیقی خاص خود، بلاغت ویژه‌ای دارد که باید به‌صورت تخصصی و دقیق بررسی شود.
بنابراین، مهمترین تفاوت میان سبک بیان امام سجاد(ع) با امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) در سبک و لحن بیان است؛ چراکه ایشان به دلیل وجود خفقان شدید سیاسی و اجتماعی که از سوی حکام جور در میان جامعه مسلمین ایجاد شده بود، نمی‌توانستند بیانات خود را مانند امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) به صورت صریح و آشکار بیان کنند و به همین دلیل بود که ایشان از همان ابتدا نکات و بیانات و مفاهیم سیاسی و اجتماعی که مدنظر داشتند را در قالب ادعیه ارائه کردند. شرایط جامعه اقتضا می‌کرد که ایشان مفاهیم خود را این‌گونه برای جامعه مسلمین به یادگار بگذارند و همین مسئله نیز باعث شده بود تا مفاهیم نورانی آن حضرت با سبکی متفاوت از ائمه پیشین خود یعنی در حالتی استعاره‌‌گونه بیان شود.
گفت‌وگو از مجتبی افشار
انتهای پیام
