سوگواری برای اهل بیت(ع)؛ مدرسه اخلاق، تربیت و انسان‌سازی
پژوهشگر و مترجم کتاب آئین سوگواری با بیان اینکه سوگواری اهل بیت(ع)، مدرسه‌ای برای اخلاق، تربیت و انسان‌سازی است، گفت: قطعاً نمی توان سوگواری را صرفاً به عنوان واکنشی به غم و فقدان تلقی کرد. سوگواری یک زبان فرهنگی برای جامعه است، البته اگر این سوگواری در چارچوب عقیده، اخلاق و احکام باشد، بی‌شک فرهنگ‌ساز نیز خواهد بود.
در فضای فکری و فرهنگی امروز، پرداختن به مفاهیم تاریخی و مذهبی با زبان روز و نگاهی تحلیلی، ضرورتی انکارناپذیر است. از همین رو، ترجمه آثار عالمان دینی گذشته به شیوه‌ای امروزی و با حفظ اصالت، می‌تواند پلی باشد میان سنت و مدرنیته که یکی از نمونه‌های موفق این مسیر، کتاب آئین سوگواری است. این کتاب ترجمه‌ای دقیق و متعهد از اثر گران سنگ علامه سیدمحسن امین عاملی با عنوان اقناع‌اللائم علی إقامة المآتم است.
مترجم این اثر، علی زهراب، پژوهشگر و مترجم خوش‌ذوق و متعهدی است که در حوزه اندیشه دینی و مناسک مذهبی، فعالیت‌های متعددی داشته است. زهراب متولد دهه ۵۰ شمسی بوده و تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته الهیات و معارف اسلامی به پایان رسانده است. او از سال‌های پایانی دهه ۷۰ فعالیت پژوهشی خود را در زمینه عاشورا، شعائر حسینی و متون کهن شیعی آغاز کرده و طی این سال‌ها با ترجمه و تحقیق در آثار عالمان بزرگ، کوشیده تا اندیشه اصیل دینی را با زبان قابل فهم برای مخاطب معاصر بازگو کند.
کتاب آئین سوگواری به قلم علی زهراب، صرفاً یک ترجمه تحت‌اللفظی نیست؛ بلکه بازآفرینی محتوایی و وفاداری علمی به روح اثر اصلی است که در آن، زهراب با تسلط کامل بر ادبیات عرب و شناخت عمیق از مباحث کلامی و تاریخی شیعه، توانسته کتاب علامه امین را با روایتی روان، مستند و اثرگذار به فارسی برگرداند. این کتاب، پاسخی محکم و مستدل به منتقدان مراسم عزاداری حسینی است، اثری که در دفاع از سنت‌های سوگواری، از عقل، نقل، تاریخ و جامعه‌شناسی بهره می‌برد.
در رابطه با چگونگی انتشار کتاب آئین سوگواری که ترجمه کتاب اقناع‌اللائم علامه محسن امین بوده و نیز آئین سوگواری و عزاداری برای اهل بیت(ع) در جهان اسلام به گفت‌وگو با علی زهراب پرداخیتم که مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ سوگواری صرفاً واکنشی به غم و فقدان است یا می‌توان آن را زبان فرهنگی جامعه نیز تلقی کرد؟
قطعاً نمی‌توان سوگواری را صرفاً به عنوان واکنشی به غم و فقدان تلقی کرد. سوگواری یک زبان فرهنگی برای جامعه است، البته اگر این سوگواری در چارچوب عقیده، اخلاق و احکام باشد، بی‌شک فرهنگ‌ساز نیز خواهد بود. بالاترین مصداق سوگواری، سوگواری برای پرچم‌داران دین، اخلاق و احکام است، یعنی اهل بیت عصمت و طهارت(ع) که در رأس ایشان، حضرت سیدالشهدا(ع) قرار دارد. امام حسین(ع) به عنوان پرچم‌دار بزرگ دین با قیام خود علیه دستگاه ظلم و فساد اموی که در نهایت به شهادت ایشان و یاران باوفای آن حضرت انجامید، اسلام ناب محمدی که میراث جد بزرگوار ایشان بود را زنده و احیا و مسیر اسلام حقیقی را تا ابد برای همگان مشخص کردند.
امام حسین(ع) به مسلمانان و جهانیان نشان دادند که ایستادگی در برابر ظلم و جور و حرکت در مسیر حق و حقیقت و دفاع از مظلوم به عنوان مهمترین ضروریات دین بوده و مسلمانان باید در مسیر تحقق آن گام بردارند. این حرکت تاریخی امام حسین(ع) و شهادت ایشان در این مسیر منجر شد تا جهانیان پس از هزار و چهارصد سال نسبت به برپایی آئین سوگواری برای ایشان اقدام کنند که البته این سوگواری فقط عزاداری صرف نبوده و امروزه به زبان فرهنگی برای جوامع مختلف تبدیل شده است. امروز نه فقط مسلمانان بلکه بسیاری از آزادی‌خواهان جهان در چارچوب ادیان و مذاهب مختلف نیز به امام حسین(ع) و هدف والای ایشان احترام گذاشته و در مراسم سوگواری و عزاداری برای ایشان به ویژه در ایام پیاده‌روی اربعین حسینی حضور دارند.
ایکنا ـ در کتاب شما آمده است که آیینهای سوگواری در فرهنگ‌های مختلف، معانی متفاوتی دارند. به نظر شما، تفاوت‌های اصلی آیین سوگواری در ایران با دیگر فرهنگ‌ها چیست و چگونه می‌توان این تفاوت‌ها را ارزیابی کرد؟
سوگواری به واسطه آنکه با فقدان و مرگ یک عزیز ارتباط دارد، در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف معانی و شیوه‌های گوناگونی دارد. اما آنچه در ایران برجسته است، ریشه داشتن این آئین در باورها و اعتقادات دینی به ویژه نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است. این موضوع رنگ و بویی ویژه به سوگواری در ایران می‌بخشد. این مسئله، از ذات و فطرت انسانی نشئت می‌گیرد که مبتنی بر اخلاق، توحید، نفی شرک و کفر است. چون ائمه اطهار(ع) هادیان خلق هستند، طبیعی است که سوگواری برای ایشان، در راستای تعالی معنوی و دینی جامعه باشد.
در فرهنگ‌های دیگر همچون ژاپن، بودیسم، مسیحیت یا یهودیت، آیین‌هایی خاص برای سوگواری دارند، اما در اسلام، به‌ویژه در مکتب تشیع و فقه جعفری، این آیین با محوریت الهی و توحیدی معنا پیدا می‌کنند. ما برای حضرت سیدالشهدا(ع) عزاداری می‌کنیم، نه فقط به سبب نسب ایشان، بلکه به سبب امامت و حجت بودن ایشان بر خلق و این بدان معناست که عزاداری و سوگواری نوعی ادای احترام ویژه و ولایتمداری از سوی ایرانیان است که نسبت به پیشوایان دینی و مذهبی خودانجام می‌دهند.
ایکنا ـ همان‌گونه که اشاره فرمودید، در درون اسلام نیز فرقه‌های مختلفی وجود دارد. حتی در تشیع و تسنن نیز تنوعاتی دیده می‌شود. به نظر شما، آیین سوگواری در ایران چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که آن را از آیینهای سوگواری در سایر جوامع اسلامی، متمایز می‌کند؟
ویژگی آیین سوگواری در ایران و در میان شیعیان برگرفته از روایات اهل بیت(ع) است. این سوگواری، نه فقط گریه و عزا، بلکه مدرسه‌ای برای تربیت انسان است. مجالس عزاداری محل تبیین اخلاق، جوانمردی، عاطفه انسانی و پرورش معنوی انسان‌هاست. روایات متعددی داریم که اشک بر سیدالشهدا(ع) را ارزشمند و موجب اجر اخروی دانسته‌اند. این آیین، علاوه بر بعد عاطفی، به یک مسئله عقیدتی نیز گره خورده است. کسی که در این مراسم حضور می‌یابد، در انتظار آثار دنیوی و پاداش اخروی آن، به‌ویژه شفاعت اهل بیت(ع) است. امروز علیرغم افزایش هزینه‌ها، شاهد گسترش و افزایش این مجالس هستیم و این موضوع نشان‌دهنده پشتوانه اعتقادی قوی این آیین در میان مردم است.
ایکنا ـ آیین سوگواری در ایران بیشتر جنبه دینی دارند یا جنبه قومی و محلی؟ آیا این دو در هم آمیخته‌اند؟
اصل این آئین، دینی است، اما اقوام مختلف، سنت‌ها و آئین محلی خاص خود را دارند که با آیین دینی در هم آمیخته است. برای مثال، ممکن است در برخی نواحی برای عزاداری رنگ زرد را نشانه سوگواری بدانند و به همین دلیل حتی در عزای سیدالشهدا(ع) لباس زرد بپوشند و یا در مناطقی، آیین سنگ‌کوبی مرسوم باشد که این نیز ریشه در سنت‌های کهن محلی دارد. در هر صورت در اجرای مراسم سوگواری و عزاداری نیت مهم است، یعنی نیت سوگواری برای اهل بیت(ع) و ارادت به ایشان، مهمترین ملاک در سنجش مشروعیت این آئین است.
ایکنا ـ در کتاب شما به آئین‌های سوگواری در طول تاریخ ایران نیز اشاره شده است. از دوران قاجار تا امروز چه تحولاتی در این آیین‌ها پدید آمده است؟
این موضوع نیازمند تخصص خاصی در تاریخ است، اما آنچه مسلم است، در دوره قاجاریه شاهد گسترش گسترده آئین سوگواری بودیم، به‌ویژه در زمان ناصرالدین شاه که نزدیک به پنجاه سال سلطنت کرد. شاهان قاجار از شیعیان و برای اهل بیت(ع) ارادت ویژه‌ای قائل بودند. تکیه‌های متعددی در آن زمان برپا شد که یکی از مهمترین آن‌ها تکیه دولت در تهران بود. بسیاری از موقوفات نیز مربوط به همان دوران است. شاعران بزرگی نیز در این دوره ظهور کردند و سروش اصفهانی، نیر تبریزی، مدرس اصفهانی و ... از آن جمله بودند. باید بدانیم که اصل و اساس سوگواری شعر بوده است. در دوران اهل بیت(ع) نیز اگر مجلسی برای سوگواری تشکیل می‌شد، معمولاً شاعری حضور می‌یافت و مرثیه می‌سرود. با گذر زمان، سخنرانی و منبر نیز وارد این آئین شد و اکنون نیز، تحولات جدیدی در سبک مداحی، روش وعظ و حضور خطبا و مداحان قابل مشاهده است.
ایکنا ـ با گسترش رسانه‌های مدرن و فضای مجازی، به نظر شما این ابزارها چه تأثیری در شکل‌گیری یا تغییر آیینهای سوگواری داشته‌اند؟
رسانه‌های مدرن و فضای مجازی تأثیر بسیار مهمی دارند. هر سکوی رسانه‌ای به نوعی یک منبر است. این منبر ممکن است ابزار هدایت یا سبب انحراف باشد. تأثیر این رسانه‌ها بر سلیقه‌ها، سبک‌ها و روش‌ها مشهود است. اگر از این فرصت به‌درستی استفاده شود، می‌تواند منجر به گسترش صحیح آیینهای سوگواری شود. بنابراین، بهره‌گیری صحیح از رسانه‌های نوین، امری ضروری است.
ایکنا ـ با توجه به سیر تاریخی که در کتاب شما آمده است، آیا آیینهای سنتی سوگواری در جامعه ایران در حال تضعیف هستند یا خود را با شرایط جدید تطبیق داده‌اند؟
خیر؛ به هیچ وجه نمی‌توان گفت که این آیین‌ها در حال تضعیف هستند. برعکس، به‌نظر می‌رسد که در حال تقویت هستند؛ منتها در هر دوره، اقتضائات خاصی وجود دارد. مادامی که این آیین‌ها در چارچوب فتاوای فقها باشد، هیچ مشکلی ندارد. البته باید مراقب آفات بود. همان‌گونه که در طول تاریخ، با پدیده‌هایی نظیر پیامبران دروغین یا مدعیان دروغین امامت و خدایی مواجه بودیم، آیینهای دینی نیز ممکن است دچار آسیب شوند. اما اصل آیین سوگواری نه‌تنها تضعیف نشده، بلکه روز به روز تقویت می‌شود.
ایکنا ـ در مورد ترجمه کتاب «اقناع‌اللائم»، چه انگیزه‌ای شما را به ترجمه این اثر سوق داد؟
کتاب اقناع‌اللائم نوشته مرحوم علامه سید محسن امین، از علمای بزرگ جبل عامل لبنان و مقیم عراق است. ایشان مجتهد بودند و مرحوم آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی از ایشان اجازه روایت داشتند که در ابتدای کتاب نیز تصویر دستخط ایشان آمده است.
علامه امین این کتاب را در پاسخ به نقدهایی از احمد سورکتی انصاری سودانی نوشت که در مجله «الذخیره الاسلامیة» منتشر شده بود. نویسنده در این کتاب با هدف روشن‌سازی فلسفه و فواید عزاداری، پاسخ‌های علمی و مستند ارائه کرده است. در مقدمه ساختار کلی کتاب به هشت فصل احکام و فلسفه گریه و اندوه بر شهادت امام حسین(ع)، مرثیه‌سرایی و شعر در سوگ، بزرگداشت اهل بیت و اموات، حضور در مجالس سوگواری و اظهار حزن، انفاق برای مردگان و اهدای ثواب، فواید دینی و اجتماعی سوگواری، بازتاب شهادت امام در اندیشه پژوهشگران اروپایی و چکیده مطالب و نقد نهایی به اشکالات مطرح شده اشاره شده است.
انگیزه اصلی بنده، رساندن محتوای این کتاب سودمند به جامعه فارسی زبان، از جمله ایران، افغانستان، تاجیکستان و دیگر نقاط بود. ایشان تألیفات فراوانی دارند، از جمله دایرة‌المعارف «اعیان‌الشیعه». فرزندشان سیدحسن امین نیز ادامه‌دهنده راه علمی ایشان بودند. این کتاب بسیار ارزشمند بود و حیف بود فارسی‌زبانان از آن محروم بمانند.
ایکنا ـ محور اصلی کتاب بر چه موضوعی متمرکز است؟ آیا بیشتر به جنبه مذهبی سوگواری می‌پردازد یا به ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن؟
محور اصلی این کتاب اثبات مشروعیت اصل سوگواری به‌ویژه نسبت به اهل بیت و امام حسین(ع) است. نویسنده این کتاب دلایل قرآنی، روایی، فقهی و عقلی را در این زمینه ذکر کرده و بیشتر نیز از منابع اهل سنت بهره برده است. همین موضوع بهره‌گیری از منابع اهل سنت تأثیر زیادی در پذیرش دلایل و ویژگی‌های بارز این کتاب از سوی مذاهب مختلف اسلامی داشته است. عنوان کتاب نیز «اقناع‌اللائم» به معنای قانع کردن کسی است که شیعیان را به دلیل عزاداری ملامت می‌کند. بنابراین، کتاب در رد شبهات پیرامون حرمت یا کراهت عزاداری نگاشته شده است. در طول تاریخ بسیاری از مغرضان بوده‌اند که به دلیل دوری و عدم محبت نسبت به اهل بیت(ع) شبهات فراوانی را در مورد مسائل گوناگون مربوط به اهل بیت(ع) به ویژه سوگواری و عزاداری برای ایشان ایجاد کرده‌اند که مرحوم علامه امین در این کتاب با استناد به منابع مختلف به ویژه منابع اهل سنت به این شبهات پاسخ داده است.
ایکنا ـ آیا در فرآیند ترجمه یا به صورت مستقل، مقایسه‌ای میان آیینهای سوگواری مناطق مختلف ایران نظیر خوزستان، لرستان، آذربایجان یا خراسان انجام داده‌اید؟
خیر؛ از آنجا که نویسنده کتاب، عرب و اهل لبنان بوده و کتاب را در عراق تألیف کرده، طبیعتاً به آیین محلی ایران نپرداخته است. بنده نیز در فرآیند ترجمه این کتاب به‌صورت تطبیقی وارد چنین مقایسه‌ای نشدم. البته این موضوعات از سوی محققان و پژوهشگران دیگر مورد توجه قرار گرفته و امیدوارم در آینده نیز بتوانم در این زمینه مطالعه و پژوهش کنم.
ایکنا ـ فواید دینی و دنیوی برپایی مجالس عزای امام حسین(ع) چیست؟
برپایی مجالس عزاداری برای امام حسین(ع) دارای فواید فراوان دینی و دنیوی است که هم در روایات اهل بیت(ع) مورد تأکید قرار گرفته و هم با تحلیل عقلی و تجربی قابل اثبات است. این فواید را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد.
تقویت ایمان و یادآوری حقیقت دین: مجالس عزای امام حسین(ع) بستر مناسبی برای یادآوری پیام‌های الهی، مظلومیت اهل بیت(ع)، ظلم‌ستیزی و دفاع از حق است. این مجالس ایمان مردم را تقویت می‌کند و آموزه‌های اخلاقی، فقهی و معرفتی را به نسل‌ها منتقل می‌کند.
احیای امر اهل بیت(ع): یکی از بالاترین توصیه‌های اهل بیت(ع)، زنده نگه‌داشتن یاد و راه آنان است. عزاداری برای امام حسین(ع) از مصادیق روشن احیای امر اهل بیت(ع) است که در روایات فراوان بر ثواب عظیم آن تأکید شده است.
تصفیه قلب و تربیت روح: اشک بر مصیبت سیدالشهدا(ع) دل را نرم می‌کند، انسان را به تأمل و توبه وا می‌دارد و عامل تهذیب نفس و رشد روحی می‌شود. مجالس حسینی انسان را از غفلت بیدار می‌کند و او را به مسیر بندگی خدا بازمی‌گرداند.
جلب رحمت الهی و ثواب اخروی: حضور در این مجالس، به‌ویژه با نیت خالصانه، موجب نزول رحمت خدا، آمرزش گناهان و دریافت ثواب عظیم اخروی است. طبق احادیث، اشک بر حسین(ع) می‌تواند گناهان را بشوید و زمینه شفاعت اهل بیت(ع) را فراهم کند.
تحکیم همبستگی اجتماعی و هویت مذهبی: این مجالس موجب انسجام شیعیان، تقویت هویت دینی آنان، انتقال ارزش‌ها به نسل‌های جدید و ایجاد همدلی در جامعه می‌شود. از این منظر، عزاداری حسینی ابزاری برای حفظ وحدت و پایداری جامعه مؤمنان است.
ایستادگی در برابر ظلم و گسترش عدالت‌خواهی: عاشورا نماد قیام بر ظلم است. مجالس عزاداری بستری برای تربیت انسان‌هایی عدالت‌طلب، ظلم‌ستیز و مسئول در قبال جامعه و دین است.
برکات دنیوی و شخصی: بسیاری از افراد، شفای بیماری، حل مشکلات، وسعت رزق، و رفع گرفتاری‌های خود را در سایه توسل به امام حسین(ع) و شرکت در مجالس عزای ایشان دیده‌اند. این امور، نشانه‌هایی از آثار دنیوی این مجالس هستند.
پاسداری از فرهنگ انتظار و مهدویت: عزاداری برای امام حسین(ع) نوعی زمینه‌سازی برای ظهور امام زمان(عج) است؛ چراکه این فرهنگ، روحیه انتظار، آمادگی و بصیرت را در جامعه زنده نگه می‌دارد. بنابراین، مجالس عزای حسینی فقط واکنشی به یک مصیبت تاریخی نیست، بلکه منبعی سرشار از معرفت، هدایت، رشد معنوی و عامل بقای اسلام ناب محمدی(ص) است.
ایکنا ـ اگر نکته‌ای باقی مانده است، در پایان گفت‌وگو بفرمایید.
نکته‌ای که باید بدان اشاره کنم این است که بعد از ترجمه این کتاب به زبان فارسی، خوشبختانه از سوی یکی از دوستان بنده یعنی مرحوم احمد حسین مظهری، این کتاب از فارسی به زبان بلتی پاکستانی نیز ترجمه شد که این زبان متعلق به ناحیه بلتستان در پاکستان است. ترجمه این اثر به زبان‌های مختلف، نشان از اهمیت محتوای آن دارد. امیدار هستم که روزی این کتاب که مملو از نکات ارزشمند علامه سیدمحسن امین در رابطه با سوگواری و عزاداری برای اهل بیت(ع) است، به زبان‌های مختلف ترجمه شده و در اختیار فرهنگ‌ها و اقوام مختلف قرار گیرد.
کتاب آئین سوگواری با جمع‌بندی دوباره دلایل شرعی، تاریخی و اجتماعی عزای امام حسین(ع) پایان می‌یابد. تأکید بر اینکه مراسم سوگواری، نه صرفاً یادآوری غم، بلکه بستری برای ارتقای اخلاق، تقویت هویت جمعی و فهم آموزه‌های امام حسین(ع) است، از جمله اهداف مؤلف این کتاب بوده است. نقد شبهات و پاسخ‌های مستدل در پایان این کتاب نشان دهنده آن است که مترجم جمع‌بندی جامعی از پاسخ‌ها به پرسش‌هایی مانند «پس از ۱۴۰۰ سال چرا مراسم می‌گیریم؟» یا «آیا سوگواری بازسازی مصیبت نیست؟»، ارائه می‌دهد. نتیجه این بخش این است که سوگواری، بازآفرینی نیست، بلکه استمرار تأثیر امام حسین(ع) در معنای شیعیانه است. درباره اهمیت ساختار منضبط و علمی مراسم با اشاره به محتوا و چیدمان علمی آیین مختلف نیز مؤلف کتاب نتیجه می‌گیرد که عزاداری مؤثر و مفید باید هدایت شده، مستند و بدون خرافات باشد تا قابلیت تعمیق معنوی و اجتماعی داشته باشد.
مؤلف این کتاب در پایان به فواید عزاداری از سه بعد مختلف اشاره می‌کند. بعد اول دینی است که به تقویت توحید، معرفت اهل بیت(ع) و زمینه‌سازی برای معنویت اشاره دارد. بعد بعدی، اجتماعی است که در این بخش به پیوند مردم، تقویت روحیه همدلی و یادگیری عدالت‌خواهی اشاره شده است. بعد نهایی این بخش نیز شامل بعد فردی است که تهذیب نفس، تسکین قلب و رشد اخلاقی را به همراه دارد. تأکید بر این است که با حفظ اصول، سبک عزاداری باید الهام‌بخش تغییر و تحول فردی و جمعی باشد. همچنین، این کتاب با دعوت به گفت‌وگوهای علمی، فرهنگی و عقلانی حول عزاداری حسینی پایان یافته است. اینکه این مراسم می‌تواند به عرصه‌ای برای شناخت تاریخ، انتقال معرفت و نقد خرافات تبدیل شود، از مهمترین نکات مؤلف در این بخش بوده است.
گفت‌وگو از مجتبی افشار
انتهای پیام
