وضعیت مؤسسات قرآنی؛ از چالش‌های موجود تا راهکارهای آینده
مرتضی خدمتکارآرانی با اشاره به برخی چالش‌های پیش‌روی برنامه‌ریزی و حمایت از مؤسسات، برنامه‌های جدید وزارت ارشاد برای ساماندهی و نظارت بر مؤسسات، فرایند صدور مجوز، وضعیت اتحادیه مؤسسات قرآنی و نحوه همکاری آن با این وزارتخانه، ادامه فعالیت شعب مؤسسات بزرگ قرآنی گفت: به زودی پروژه جامع «نظارت، ارزیابی و رتبه‌بندی مؤسسات و تشکل‌های مردمی قرآنی» اجرا می‌شود.
طی دهه‌های اخیر، شاهد توسعه کمی و کیفی مؤسسات قرآنی ـ که عمدتاً در حوزه آموزش عمومی و حفظ قرآن فعالیت دارند ـ بوده‌ایم. برخی از این مؤسسات به حدی گسترش یافته‌اند که از نظر ساختاری، شکلی سازمانی به خود گرفته و حتی به تأسیس شعب و مدارس متعدد اقدام کرده‌اند.
استقبال از این مراکز مردمی، وابسته به مؤلفه‌های گوناگونی است که یکی از برجسته‌ترین آنها، ظهور چهره‌ها و حافظان خردسال و نوجوانی است که با برجسته شدن، موجی از اشتیاق را در خانواده‌ها برای حضور در این مراکز ایجاد کرده‌اند. این امر، انگیزه‌ای شد تا افراد بسیاری با اهدافی هم مادی و هم معنوی به سمت تأسیس چنین مؤسساتی گرایش پیدا کنند.
با این حال، شماری از این مراکز، به دلایل مختلف از گردونه فعالیت فرهنگی خارج شده‌اند یا اندک فعالیتی دارند؛ عواملی چون عدم آگاهی مؤسسان از فرایند کار و قوانین حقوقی، تمرکز بر اهداف کوتاه‌مدت، ناآشنایی با اصول تبلیغات و جذب مخاطب، ناتوانی در ذائقه‌سنجی مخاطبان، ضعف در تأمین منابع مالی، جذب حمایت خیران و بی‌توجهی به کارآفرینی، نبود رقابت سازنده میان مؤسسات، نبود بانک اطلاعاتی به‌روز برای معرفی مؤسسات و خانه‌های قرآن و عترت در سطح کشور، فقدان جشنواره‌های مستمر و اثرگذار ویژه قرآن‌آموزان، و نیز حمایت ناکافی از آثار و ابتکارات مؤسسات.
علاوه بر این، شرایط محیطی همچون همه‌گیری کرونا، نوسانات اقتصادی، تورم و تبلیغات منفی رسانه‌های معاند علیه فعالیت‌های فرهنگی و قرآنی، به ریزش قابل توجه مخاطبان انجامیده است و این فهرست را می‌توان با موارد دیگری نیز ادامه داد. از حیث استقبال مخاطبان، از نگاه نگارنده این متن، صرفاً تولید برنامه تلویزیونی «محفل» بارقه امیدی را ایجاد کرده است.
بسیاری از این مؤسسات، همواره چشم امید به حمایت مادی و معنوی نهادهای بالادستی داشته‌اند؛ نهادهایی که خود مجوز فعالیت را از آنها دریافت کرده‌اند، از جمله سازمان تبلیغات اسلامی و مرکز عالی قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (که پیش‌تر با عنوان معاونت قرآن شناخته می‌شد).
مؤسسات واقع در مناطق کم‌برخوردار و به‌ویژه مناطق مرزی، انتظارات به‌حق و بیشتری در این زمینه دارند که متأسفانه در بسیاری موارد ناامید شده‌اند. حتی تشکیل اتحادیه‌های کشوری و استانی ـ به جز یکی دو استان ـ تاکنون نتوانسته است، کمک شایانی به این بخش کند.
طی گفت‌وگوی ایکنا با مرتضی خدمتکارآرانی، مدیرکل برنامه‌ریزی، آموزش و توسعه مشارکت‌های مرکز عالی قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به بررسی جامع وضعیت کنونی مؤسسات قرآنی کشور پرداخته شده است. در این مصاحبه به برخی چالش‌های پیش‌روی برنامه‌ریزی و حمایت از مؤسسات، برنامه‌های جدید وزارت ارشاد برای ساماندهی و نظارت بر مؤسسات، فرایند صدور مجوز، همکاری وزارت ارشاد با سازمان تبلیغات اسلامی، وضعیت اتحادیه مؤسسات و تشکل‌های قرآن و عترت و نحوه همکاری آن با این وزارتخانه پرداخته شده است. همچنین در این گفت‌وگو، مسائل مربوط به ادامه فعالیت شعب مؤسسات بزرگ قرآنی و تأسیس شعب جدید و سازوکارهای نظارتی جدید مطرح شده است که در ادامه می‌خوانیم؛
برخی مؤسسات با چالش جدی مواجه هستند
ایکنا ـ مؤسسات قرآنی در دهه‌های اخیر رشد کمی و کیفی قابل توجهی داشته‌اند، اما به نظر می‌رسد در زمینه مدیریت کلان و ارتباط با نهادهای امور قرآنی ناظر، با فراز و فرودهایی مواجه شده‌اند که بر عملکردشان تأثیر مستقیم گذاشته است. با توجه به حضور و تجربه شما در عرصه قرآنی کشور، وضعیت کنونی مؤسسات را چگونه می‌بینید؟
در حال حاضر ارائه یک ارزیابی دقیق و جامع از وضعیت کنونی مؤسسات قرآنی دشوار است. دلیل اصلی این است که من کمتر از سه ماه است که در این سمت مستقر شده‌ام و هنوز ارزیابی میدانی کاملی از وضعیت استان‌ها را انجام نداده‌ام. در حال حاضر، در مرحله گزارش‌گیری و جمع‌آوری اطلاعات از ادارات کل استان‌ها هستیم.
براساس داده‌ها و گزارش‌های غیررسمی که از گذشته در اختیار داشته‌ام و همچنین اطلاعاتی که در این مدت کوتاه به دست آورده‌ام، می‌توانم بگویم که وضعیت مؤسسات قرآنی در کشور یکسان نیست. در برخی مناطق و استان‌ها، مؤسسات و تشکل‌های مردمی قرآنی شرایط نسبتاً مطلوبی دارند و فعالیت‌هایشان با رونق همراه است، اما در مقابل، در برخی مناطق دیگر با ضعف‌ها و چالش‌های جدی مواجه هستیم که منجر به کم‌رونقی فعالیت‌های قرآنی شده است.
عوامل متعددی در ایجاد این فراز و فرودها تأثیر داشته‌اند. در یک برهه خاص، با پاندمی کرونا مواجه شدیم که تأثیر بسیار مخربی بر فعالیت مؤسسات قرآنی گذاشت. بخش قابل توجهی از مؤسسات به اجبار تعطیل یا نیمه‌تعطیل شدند. در آن دوره، برخی مؤسسات توانستند فعالیت‌های خود را به سمت فضای مجازی و آموزش الکترونیکی سوق دهند، اما متاسفانه بخش دیگری کاملاً تعطیل شدند و تا مدت‌ها نتوانستند فعالیت خود را از سرگیرند. همچنین در ماه‌های اخیر، پدیده جنگ، تأثیر قابل توجهی بر فعالیت مؤسسات قرآنی گذاشته است. براساس بازدیدهای میدانی که اخیراً انجام داده‌ام، به وضوح مشاهده می‌کنیم که مراجعات حضوری قرآن‌آموزان به کلاس‌ها کاهش یافته و فعالیت‌ها بیش از پیش به سمت فضای مجازی رفته است. این تغییر رویه، خود چالش جدیدی را برای مؤسسات ایجاد کرده است.
باید این نکته را بپذیریم که مؤسسات مردم‌نهاد از نظام رسمی مانند مدارس، دانشگاه، حوزه‌های علمیه و ... برخوردار نیست. از نظر زمان‌بندی، آغاز و پایان کلاس‌های آموزش متغیر است. فضا مردمی است و متناسب مناطق بومی و محلی متفاوت است و عواملی مثل آب و هوا و شرایط آن منطقه بر فعالیت آن مؤسسه تأثیرگذار است. باید برنامه‌های توسعه‌ای خود را بر روی یک مطالعه میدانی دقیق پیش ببریم. پس اولین خلأ ما در این بخش این است که مطالعه و ارزیابی دقیق میدانی نداریم و نمی‌توانیم برای مناطق مختلف برنامه‌ریزی داشت.
ایکنا ـ برای ارزیابی دقیق‌تر از وضعیت فعلی مؤسسات قرآنی، چه برنامه‌ای دارید؟ این ارزیابی چگونه و با چه مکانیزمی انجام خواهد شد؟
در حال حاضر یک پروژه جامع و ملی با عنوان «نظارت، ارزیابی و رتبه‌بندی مؤسسات و تشکل‌های مردمی قرآنی» را در دست اجرا داریم. این پروژه به صورت کاملاً الکترونیکی و متمرکز است، داده‌ها به لحظه وارد می‌شود و در سه تا چهار ماه پیش رو در تمامی استان‌های کشور اجرایی خواهد شد. مکانیزم اجرای این پروژه به این صورت است که محوریت اصلی با ادارات کل استان‌ها خواهد بود، اما از ظرفیت نیروهای غیررسمی و فعالان قرآنی بومی نیز استفاده خواهیم کرد تا ارزیابی بی‌طرفانه و دقیقی از میدان انجام شود، به عنوان مثال، در استان اصفهان از تعدادی از فعالان قرآنی استان‌های همجوار استفاده خواهیم کرد.
فرایند کار در هشت گام تعریف شده است؛
- مؤسسات خودشان داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز را در سامانه الکترونیکی وارد می‌کنند.
- همکاران استانی(ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی) این داده‌ها را صحت‌سنجی و راستی‌آزمایی می‌کنند.
- داده‌های نزدیک به واقعیت پذیرفته می‌شوند و موارد دارای اختلاف جدی رد می‌شوند.
- ناظران میدانی به بررسی عینی اطلاعات می‌پردازند.
- تطبیق داده‌های خوداظهاری با واقعیت‌های میدانی
- تحلیل اولیه داده‌ها
- رتبه‌بندی مؤسسات
- ارائه گزارش نهایی و تحلیل جامع
خروجی نهایی این پروژه، مبنای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های آینده وزارت ارشاد در حوزه مؤسسات قرآنی خواهد بود. همچنین این رتبه‌بندی به صورت فصلی به‌روزرسانی خواهد شد تا انگیزه لازم برای ارتقا و بهبود مستمر مؤسسات فراهم شود. الان با این عدم اطلاعات، نمی‌توانیم برای استان‌های مختلف براساس موقعیت‌شان برنامه‌ریزی کنیم.
ایکنا ـ طی این سال‌ها خبرهای متعددی از اجرای چنین ارزیابی‌ها داشته‌ایم.
متاسفانه باید بگویم که تاکنون پروژه جامع ارزیابی و رتبه‌بندی با شاخص‌ها و استانداردهای واحد برای کل مؤسسات مردمی قرآنی کشور انجام نشده است. البته ممکن است نهادهای مختلف در گذشته اقداماتی انجام داده باشند. به عنوان مثال، وزارت ارشاد حدود 10 سال پیش پروژه‌ای در این زمینه ارزیابی و رتبه‌بندی برای تعداد معدودی از مؤسسات داشته است یا سازمان تبلیغات اسلامی برای مؤسسات تحت پوشش خود انجام داده است، اما آنچه اکنون در حال برنامه‌ریزی آن هستیم، اولین پروژه جامع کشوری است که تمامی مؤسسات قرآنی مردمی کشور را پوشش خواهد داد و از استانداردها و شاخص‌های یکسان استفاده خواهد کرد. یعنی تاکنون ارزیابی که بتواند کمک به سیاستگذاری کلان در حیطه مؤسسات مردمی داشته باشد، اتفاق نیفتاده است.
مؤسسات براساس عملکردشان رتبه‌بندی خواهند شد
ایکنا ـ آیا این پروژه ارزیابی شامل مؤسسات تحت نظر سازمان تبلیغات اسلامی نیز خواهد شد؟
در یکی دو ماه گذشته جلسات متعددی با مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی داشته‌ایم. در این جلسات که با محوریت دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی برگزار شده، درباره انجام حرکت‌های یکپارچه و هماهنگ گفت‌وگو کرده‌ایم. هدف ما این است که بتوانیم تمامی مؤسسات قرآنی کشور را در این پروژه پوشش دهیم. قطعاً ترجیح ما این است که خروجی این گزارش بتواند مبنای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای کل ظرفیت‌های مردمی حوزه قرآن در کشور قرار گیرد، باید ببینیم که چقدر می‌توانیم این فضا را مهیا کنیم. ولی در حال حاضر چون وزارت ارشاد نیز اطلاع به‌روزی از مؤسسات تحت نظرش ندارد، فعلاً بر روی مؤسسات دارای مجوز از این وزارتخانه متمرکز هستیم.
سیاست قطعی ما در وزارت ارشاد این است که از این به بعد، حمایت از مؤسسات براساس رتبه‌بندی و سطح‌بندی انجام خواهد شد. مؤسسات براساس عملکردشان رتبه‌بندی خواهند شد و متناسب با رتبه دریافتی از حمایت‌ها بهره‌مند خواهند شد.
ایکنا ـ زمان‌بندی اجرای این پروژه چگونه است؟ می‌توانید تاریخی را اعلام کنید که عموم علاقه‌مندان و صاحب‌نظران این حوزه به ویژه رسانه‌ها نتایج این ارزیابی را ملموس مشاهده کنند؟
تلاش و هدف‌گذاری ما این است که تا نیمه مهرماه سال جاری این پروژه را به طور رسمی آغاز کنیم. به طور مشخص، هدف ما این است که تا پایان مهرماه، گام اول پروژه که همان ورود اطلاعات از سوی خود مؤسسات است، به انجام برسد. تمامی فرایند پروژه حدود سه تا چهار ماه به طول خواهد انجامید. امیدواریم بتوانیم تا قبل از فرارسیدن ماه مبارک رمضان، گزارش نهایی را تنظیم و به مراجع ذی‌ربط و تصمیم‌گیر ارائه دهیم. دلیل این زمان‌بندی این است که با فرارسیدن ماه رمضان و سپس تعطیلات نوروزی، عملاً امکان انجام کار جدی وجود ندارد. و در انتها تمامی این اطلاعات برای بهره‌برداری به صورت رسمی در معرض دید عموم قرار می‌گیرد.
مأموریت وزارت ارشاد حوزه تبلیغ و ترویج قرآن است
ایکنا ـ در حال حاضر فرایند صدور مجوز برای تأسیس مؤسسات قرآنی جدید به چه صورت است؟ آیا همچنان بر همان شکل و شمایل سابق است که یک مؤسس، داشتن چند مجوز را جزء افتخارات خود بداند؟ اولویت‌های شما در این زمینه چیست؟
براساس اسناد بالادستی و وظایف قانونی، موظف به صدور مجوز برای مؤسسات فرهنگی و قرآنی هستیم. متقاضیان می‌توانند از طریق سامانه مجوزها نسبت به ثبت درخواست خود اقدام کنند.
فرایند به این صورت است که پس از ثبت درخواست، مسیر اداری آن طی می‌شود و مصاحبه استانی با متقاضی انجام می‌گیرد. سپس پرونده در هیئت رسیدگی به امور مؤسسات فرهنگی قرآن و عترت که متشکل از مدیران داخلی و صاحب‌نظران مردمی است، مورد بررسی قرار می‌گیرد و تصمیم نهایی اتخاذ می‌شود. این هیئت به صورت منظم هر دو هفته یکبار، روزهای یکشنبه بعدازظهر تشکیل جلسه می‌دهد. در هر جلسه، پرونده‌هایی مورد بررسی قرار می‌گیرد و تصمیم‌گیری نهایی انجام می‌شود.
اولویت‌های دوره جدید وزارت ارشاد، توسعه مؤسسات مردمی با رویکرد تبلیغی - ترویجی است. دلیل این اولویت‌دهی این است که مأموریت اصلی سازمانی ما در حوزه تبلیغ و ترویج قرآن است، البته این به معنای رد درخواست‌های آموزش عمومی نیست، اما اولویت مجوز برای مؤسسات تبلیغی - ترویجی است.
ایکنا ـ آیا بررسی می‌کنید که متقاضی قبلاً از سازمان تبلیغات اسلامی مجوز اخذ کرده است یا خیر که باز شاهد دریافت دو مجوز همزمان در یک سری رشته و فعالیت مشابه نباشیم؟
بله، این یکی از رویه‌های جدیدی است که در پیش گرفته‌ایم. در جلسات اخیر هیئت رسیدگی به امور مؤسسات فرهنگی قرآن و عترت، مواردی بوده که متقاضی قبلاً از سازمان تبلیغات اسلامی مجوز آموزش عمومی قرآن دریافت کرده بود و پرونده او رد شده است. اهتمام جدی داریم که یک فرد نتواند همزمان از دو مرجع مختلف مجوز یک گرایش آموزشی یکسان را دریافت کند. در گذشته، برخی مؤسسات به داشتن مجوز از هر دو نهاد افتخار می‌کردند. مجدد تأکید می‌کنم که وزارت ارشاد با اولویت تبلیغی و ترویجی صدور مجوز خواهد داشت.
ایکنا ـ درگاه ملی مجوزها چه جایگاهی در فرایند صدور مجوز دارد؟
مؤسساتی که متقاضی دریافت مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستند، باید از طریق درگاه ملی مجوزها اقدام کنند. این یک الزام قانونی است و ما به عنوان بخشی از دولت ملزم به رعایت آن هستیم. البته سازمان تبلیغات اسلامی از درگاه مستقل خود روند صدور مجوز را دارد که دلایل آن را از خود آن مجموعه جویا باشید.
ایکنا ـ در راستای هم‌افزایی بیشتر و دوری از موازی‌کاری با سازمان تبلیغات اسلامی چه همکاری داشتید؟
در ماه‌های اخیر جلسات متعددی با مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی داشته‌ایم. هدف ما حرکت به سمت یکپارچه‌سازی و هماهنگی در صدور مجوز و حمایت از مؤسسات است. می‌خواهیم از موازی‌کاری جلوگیری کنیم و از تمامی ظرفیت‌های موجود بهینه استفاده کنیم. این هماهنگی‌ها ادامه خواهد داشت.
هرچه سریع‌تر انتخابات مجمع عمومی اتحادیه کشوری برگزار شود
ایکنا ـ وضعیت کنونی اتحادیه کشوری مؤسسات و تشکل‌های قرآن و عترت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ اتحادیه کشوری در کجای این فعالیت‌ها قرار دارد؟
اتحادیه مؤسسات و تشکل‌های قرآن و عترت باید در اولین فرصت انتخابات مجمع عمومی خود را برگزار کند. متاسفانه از آخرین موعد قانونی برگزاری انتخابات، حدود دو سال و نیم گذشته است! البته با هماهنگی که با دبیرخانه هیئت رسیدگی به امور مؤسسات فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده است، فعلاً مشکلی از نظر قانونی برای فعالیت این عزیزان وجود ندارد. اما واضح است که باید هر چه سریع‌تر انتخابات برگزار شود.
آماده همکاری کامل با اتحادیه هستیم، اما به شرطی که اتحادیه انسجام و کارایی لازم را داشته باشد، به عنوان مثال، در جلسه اخیر شورای آموزش مرکز قرآن و عترت که سه‌شنبه گذشته برگزار شد، از مدیرعامل محترم اتحادیه کشوری مؤسسات و تشکل‌های قرآن و عترت دعوت کردیم تا در طراحی برنامه‌های جدید مشارکت داشته باشند. همچنین در جلسه آینده هیئت رسیدگی به امور مؤسسات حتماً از ایشان دعوت خواهیم کرد. اما باید تاکید کنم تا زمانی که اتحادیه ساماندهی نشود، نمی‌توانیم به صورت جدی از ظرفیت آن در پیش‌برد برنامه‌هایمان استفاده کنیم.
الزام به اخذ مجوز برای شعب موجود مؤسسات قرآنی
ایکنا ـ درباره ساماندهی شعب مؤسسات قرآنی مانند مؤسسه کشوری مهد قرآن، جامعةالقرآن، بیت‌الاحزان و مکتب‌القرآن چه برنامه‌ای دارید؟
با این مؤسسات بزرگ که بیشترین شعب را در کشور دارند، جلسات و مکاتباتی را آغاز کرده‌ایم. برنامه ما در دو لایه تعریف شده است؛ یک ساماندهی شعب موجود این مؤسسات است. این شعب باید اطلاعات خود را در سامانه حمد بارگذاری کنند و برای آنها پروانه فعالیت صادر خواهد شد. لایه دوم، تعریف شیوه جدید برای تأسیس شعب جدید است. باید با خود مؤسسات به توافق برسیم که توسعه آتی در چارچوب مشخصی انجام شود. ولی این را به جرس قاطع می‌گوییم که از این پس اجازه نمی‌دهیم، مؤسسات بدون مجوز و هماهنگی اقدام به تأسیس شعبه کنند. این موضوع باعث ایجاد مشکلات حقوقی و قضایی برای خود مؤسسات شده است.
ممیزی‌الکترونیک شکایات؛ شفافیت در برخورد با متخلفان
ایکنا ـ نظارت بر عملکرد مؤسسات به چه گونه است و اگر مؤسسه‌ای تخلفی مرتکب شود، به چه شکلی با او برخورد می‌شود؟
به زودی تمامی تعاملات ما با مؤسسات قرآنی الکترونیکی خواهد شد. در سامانه حمد آیکونی با عنوان «ثبت شکایات» فعال خواهد شد. هرکس شامل قرآن‌آموزان، مربیان و ... که شکایتی داشته باشد، می‌تواند با ارائه مستندات کامل، شکایت خود را ثبت کند.
پرونده تخلفات در جلسات هیئت رسیدگی بررسی و تصمیم‌گیری خواهد شد. پاسخگویی نیز به صورت شفاف و از طریق همان سامانه به اطلاع فردی که شکایت را ثبت کرده است، می‌رسد.
آماده همکاری با تمامی نهادهای مرتبط
ایکنا ـ سخن پایانی.
از تمامی رسانه‌ها می‌خواهم که با انتشار منصفانه اخبار، به تقویت روحیه همدلی و انسجام بین دستگاه‌های دولتی و مؤسسات مردمی کمک کنند. امروز بیش از هر زمان دیگری به وحدت و انسجام در حوزه قرآن نیاز داریم.
برنامه‌های ما براساس شفافیت کامل و کارشناسی دقیق پیش خواهد رفت. همچنین به زودی دوره‌های آموزشی برای مدیران مؤسسات برگزار خواهیم کرد و رویدادهای فرهنگی و هنری متعددی طراحی خواهیم کرد.
از همه ظرفیت‌های مردمی استقبال می‌کنیم و آماده همکاری با تمامی نهادهای مرتبط هستیم. ان‌شاءالله با همکاری همه جانبه، بتوانیم گام‌های مؤثری برای ارتقای فعالیت‌های قرآنی در کشور برداریم.
گفت‌وگو از صدیقه صادقین
انتهای پیام
