سینمای دفاع مقدس هویت فرهنگی ملت را زنده نگه داشت
یک بازیگر سینما با بیان اینکه سینمای دفاع مقدس تنها روایتگر جنگ و نبرد نیست، بلکه آئینه‌ای از هویت فرهنگی و ملی ماست، گفت: این سینما توانست ارزش‌هایی چون ایثار، شجاعت و همبستگی را به نسل‌ها منتقل کند و در تثبیت فرهنگ مقاومت نقش اساسی ایفا کند.
سینمای دفاع مقدس طی چهار دهه گذشته یکی از مهم‌ترین ژانرهای هنری در ایران بوده است که نه تنها به ثبت و روایت حماسه‌های ملی و رشادت‌های رزمندگان پرداخته، بلکه در شکل‌دهی به هویت جمعی و انتقال ارزش‌های اخلاقی و انسانی نقش مؤثری ایفا کرده است. این سینما با روایت‌های واقعی و شخصیت‌های باورپذیر توانسته است نسل‌های مختلف را با مفاهیم ایثار، شجاعت و پایبندی به ارزش‌های دینی و ملی آشنا کند و به نوعی آموزگار غیرمستقیم تاریخ و فرهنگ دفاع مقدس باشد.
با گذر زمان و تغییرات گسترده در سبک زندگی و ذائقه مخاطبان، سینمای دفاع مقدس نیز با چالش‌هایی مواجه شده است. ورود رسانه‌های دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی و محتواهای متنوع جهانی باعث شده که برخی آثار این ژانر کمتر دیده شوند و توجه مخاطب به فیلم‌هایی با ریتم سریع و سرگرمی فوری جلب شود. در این شرایط، حفظ جایگاه این سینما و استمرار اثرگذاری آن بر نسل جوان نیازمند نوآوری در روایت، استفاده از فناوری‌های روز سینمایی و توجه به کیفیت هنری و محتوا است.
یکی دیگر از شاخص‌های موفقیت سینمای دفاع مقدس، توانایی آن در آموزش ارزش‌های انسانی و اخلاقی است. فیلم‌های این ژانر علاوه بر روایت حوادث تاریخی، باید پیام‌هایی مانند همدلی، همیاری، صبر و فداکاری را نیز منتقل کنند. این ویژگی باعث می‌شود مخاطب نه تنها از نظر سرگرمی بلکه از منظر تربیتی و فرهنگی نیز با اثر ارتباط برقرار کند. همچنین روایت شخصیت‌ها به شکل واقعی و ملموس، همراه با توجه به جزئیات زندگی روزمره رزمندگان و خانواده‌های آنان، از اهمیت بالایی برخوردار است.
حفظ صحت تاریخی و واقع‌گرایی در این آثار، عاملی کلیدی برای اعتبار و ماندگاری آن‌ها محسوب می‌شود. فیلم‌های دفاع مقدس باید با تکیه بر مستندات واقعی و تجربیات رزمندگان و جامعه، ضمن جذابیت هنری، به عنوان سندی فرهنگی و تاریخی نیز قابل استناد باشند. در کنار این، توازن میان فرم هنری، محتوا و پیام اخلاقی، اصلی‌ترین عامل در موفقیت یک اثر است تا هم مخاطب جذب شود و هم پیام‌های ارزشی به شکل درست منتقل شود.
با توجه به اهمیت این موضوع و چالش‌هایی که سینمای دفاع مقدس در جذب مخاطب و حفظ ارزش‌های انسانی دارد، ایکنا پیرامون این موضوع با جعفر دهقان، بازیگر پیشکسوت و فعال سینمای دفاع مقدس گفت‌وگو کرده است تا تحلیل‌ها و تجربیات ایشان درباره وضعیت کنونی، چالش‌ها و ظرفیت‌های این ژانر هنری ارائه شود. در ادامه مشروح گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم.
ایکنا - با توجه به گذشت بیش از چهار دهه از آغاز تولید آثار سینمای دفاع مقدس، بسیاری از افراد معتقد هستند که این ژانر همواره با فراز و نشیب‌های متعددی مواجه بوده است. به نظر شما چه عواملی باعث شده که برخی دوره‌ها این سینما اوج بگیرد و برخی دیگر به حاشیه رود؟
سینمای دفاع مقدس همیشه بخشی از هویت فرهنگی ما بوده و هست، ولی طبیعتاً مسیر پرچالش بوده است. در دوره‌های نخست، انرژی و انگیزه بسیار زیادی بین سازندگان وجود داشت و جامعه نیز از آثار استقبال می‌کرد، زیرا جنگ تازه پایان یافته و خاطرات زنده بود. این باعث می‌شد فیلم‌ها هم پر از حس و تجربه مستقیم باشند و هم مخاطب با شدت بیشتری با داستان همذات‌پنداری کند.
با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی، نسل جدید دغدغه‌ها و نگاه متفاوتی پیدا کرد؛ آن‌ها به رسانه‌های متعدد دسترسی دارند و مقایسه آثار گذشته با آثار نوین برایشان طبیعی است. به همین دلیل سینمای دفاع مقدس باید همواره خود را به روز کند و با زبان هنری جدید با مخاطب ارتباط برقرار کند. از طرف دیگر، فناوری‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی به ما این امکان را داده‌اند که روایت‌ها را گسترده‌تر کنیم، اما همزمان، توجه به جزئیات انسانی و پیام‌های اخلاقی باید حفظ شود. تجربه من نشان داده، وقتی یک اثر با حس مسئولیت و دقت ساخته شود، حتی نسل جوان هم جذب می‌شود. به عنوان بازیگری که در آثار مختلف حضور داشته‌ام، دیده‌ام که مخاطب امروز اگر داستان باورپذیر و پر از احساس واقعی باشد، حتی اگر دهه‌ها بعد روایت شود، همان تأثیر عاطفی را دارد. این موضوع نشان می‌دهد که ارزش‌های انسانی و اخلاقی جنگ همیشه زنده می‌ماند و باید محور اصلی کارهایمان باشد.
ایکنا - یکی از چالش‌های همیشگی در این ژانر، حفظ تعادل میان واقع‌گرایی جنگ و جذابیت هنری برای مخاطب است. شما چگونه تجربه کرده‌اید که یک داستان دفاع مقدس، هم آموزنده و اخلاق‌محور باشد و هم از نظر سینمایی جذابیت کافی برای مخاطب امروز را داشته باشد؟ آیا می‌توان بدون کاستن از پیام‌های فرهنگی و اخلاقی، اثر هنری قوی ساخت؟
واقعیت این است که جذابیت هنری و واقع‌گرایی همواره باید با هم همراه باشند. تجربه من نشان داده که اگر صرفاً به یک بعد تمرکز کنیم، اثر کمرنگ می‌شود. وقتی قصه‌ای واقعی و انسانی ساخته می‌شود و از احساسات و زندگی شخصیت‌ها الهام گرفته شود، مخاطب به آن اعتماد می‌کند و پیام‌ها بهتر منتقل می‌شوند. برای مثال در یکی از فیلم‌هایی که من بازی کردم، تمرکز بر خانواده‌های شهدا بود. پرداختن به لحظات روزمره، نگرانی‌ها و شادی‌های آن‌ها، حتی در زمان جنگ، باعث شد مخاطب بتواند با داستان ارتباط برقرار کند و همزمان به واقعیت جنگ احترام گذاشته شود. یک نکته کلیدی دیگر، استفاده از زبان سینمایی و ابزارهای تصویری برای برجسته کردن احساسات و چالش‌های انسانی است. رنگ‌بندی، نورپردازی و قاب‌بندی درست می‌تواند حس حضور در صحنه را به مخاطب منتقل کند و او را در جریان روایت نگه دارد. بنابراین با دقت در نگارش فیلمنامه، بازی بازیگران و طراحی صحنه، می‌توان هم آموزنده بود، هم اثرگذار و هم جذابیت سینمایی را حفظ کرد. این تعادل، رمز ماندگاری آثار دفاع مقدس است.
ایکنا - بسیاری از فیلم‌های دفاع مقدس بر محور رزمندگان ساخته شده‌اند، اما به نظر شما پرداختن به خانواده‌ها و بازماندگان شهدا چه نقشی در عمق روایت دارد؟ چگونه می‌توان این زاویه انسانی را به گونه‌ای نشان داد که هم پیام‌های اخلاقی جنگ منتقل شود و هم جذابیت هنری اثر حفظ شود؟
خانواده‌ها و بازماندگان شهدا بخش جدایی‌ناپذیر روایت دفاع مقدس هستند. همیشه تأکید می‌کنم که شخصیت‌های رزمنده بدون بستری انسانی و خانوادگی نمی‌توانند کامل درک شوند. وقتی می‌بینیم یک مادر، همسر یا فرزند چگونه با فقدان کنار می‌آید و چگونه امید خود را حفظ می‌کند، پیام‌های اخلاقی بسیار قوی‌تری منتقل می‌شود. در تجربه بازیگری من، حضور در صحنه‌هایی که رزمنده با خانواده‌اش ارتباط برقرار می‌کند، بسیار مؤثرتر از صحنه‌های صرفاً جنگی است. این صحنه‌ها به مخاطب امکان می‌دهد احساسات انسانی را لمس کند و درک عمیق‌تری از فداکاری و ارزش‌های دوران جنگ پیدا کند. همچنین، این نگاه باعث می‌شود که فیلم از سطحی‌نگری خارج شود و ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جنگ به تصویر کشیده شود. یک صحنه کوتاه که مادر شهید در انتظار بازگشت فرزندش است، می‌تواند پیام ایثار، صبر و وفاداری را به شکل هنری منتقل کند. در نهایت، ترکیب این زاویه انسانی با روایت رزمنده‌ها، فیلم را هم آموزنده و هم جذاب می‌کند. مخاطب امروز اگر این عمق را ببیند، بیشتر با داستان ارتباط برقرار می‌کند و تجربه سینمایی پربارتری خواهد داشت.
ایکنا - با توجه به تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران طی چهار دهه گذشته، به نظر شما سینمای دفاع مقدس چه نقشی می‌تواند در تقویت هویت ملی و ترویج ارزش‌های اخلاقی ایفا کند؟ چگونه می‌توان این آثار را برای نسل جدید که بیشتر تحت تأثیر رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی است، جذاب‌تر و اثرگذارتر ساخت؟
سینمای دفاع مقدس در واقع سند زنده‌ای از هویت ملی و فرهنگ ماست. وقتی مخاطب با این آثار مواجه می‌شود، نه تنها با خاطرات و واقعیت‌های جنگ آشنا می‌شود، بلکه با ارزش‌های انسانی، اخلاقی و فرهنگی کشورمان نیز پیوند برقرار می‌کند. این فیلم‌ها می‌توانند حس تعلق به سرزمین، احترام به خانواده و اهمیت فداکاری را در نسل جوان تقویت کنند. نسل جدید به شدت تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال است، بنابراین ساختار و زبان آثار باید با ذائقه آن‌ها هماهنگ باشد. استفاده از روایت‌های کوتاه، صحنه‌های ملموس و شخصیت‌هایی که قابل همذات‌پنداری باشند، می‌تواند اثرگذاری فیلم‌ها را افزایش دهد. همچنین، ترکیب عناصر بصری مدرن با محتواهای تاریخی و انسانی، باعث می‌شود فیلم‌ها برای مخاطب جذاب شوند و در عین حال ارزش‌های اخلاقی و هویتی خود را حفظ کنند. این تعادل برای پایداری ژانر دفاع مقدس ضروری است. شخصاً تجربه کرده‌ام وقتی نسل جوان با شخصیت‌هایی که احساسات، چالش‌ها و موفقیت‌های واقعی دارند مواجه می‌شود، حتی آن‌ها که تجربه جنگ را ندیده‌اند، پیام‌های اخلاقی را به خوبی درک می‌کنند و به آن‌ها وفادار می‌مانند.
یکی از دغدغه‌های برخی منتقدان این است که سینمای دفاع مقدس به سمت کلیشه‌ای شدن پیش می‌رود و از نوآوری در روایت و تصویرگری باز می‌ماند. نظر شما چیست و چه پیشنهاداتی برای تازه‌سازی این ژانر دارید؟ آیا استفاده از تجربیات شخصی بازیگران و مستندسازی زندگی واقعی رزمندگان می‌تواند کمک‌کننده باشد؟
نوآوری در سینمای دفاع مقدس حیاتی است، اما باید با احترام به واقعیت‌ها همراه باشد. کلیشه‌ها زمانی شکل می‌گیرند که فیلم‌سازان از تجربه انسانی و جزئیات زندگی واقعی فاصله بگیرند و فقط به نمایش صحنه‌های جنگ بسنده کنند. تجربه من نشان داده که وقتی شخصیت‌ها از زندگی واقعی الهام می‌گیرند و دیالوگ‌ها طبیعی باشند، جذابیت اثر افزایش پیدا می‌کند. استفاده از تجربیات شخصی بازیگران و مشاوره با رزمندگان واقعی می‌تواند به باورپذیری فیلم‌ها کمک کند. این کار باعث می‌شود شخصیت‌ها انسانی و ملموس باشند و مخاطب بتواند با آن‌ها ارتباط برقرار کند. همچنین، مستندسازی و تحقیق درباره وقایع تاریخی و زندگی شهدا، پایه و اساس فیلمنامه را مستحکم می‌کند و نوآوری در روایت را آسان‌تر می‌سازد. برای مثال، پرداختن به داستان‌های کمتر دیده شده، زندگی خانواده‌ها و حتی طنزهای سالم دوران جنگ می‌تواند تازه‌سازی ژانر را به همراه داشته باشد. نوآوری باید در خدمت پیام فیلم باشد. تغییر فرم و سبک تنها وقتی مؤثر است که محتوا، پیام انسانی و اخلاقی را تقویت کند، نه اینکه صرفاً برای جذابیت بصری استفاده شود.
ایکنا - آیا شما معتقدید سینمای دفاع مقدس می‌تواند تأثیری مستقیم بر نگرش اجتماعی و رفتار نسل امروز داشته باشد؟ به ویژه در حوزه ارزش‌های اخلاقی، مسئولیت‌پذیری و همبستگی اجتماعی چه اقداماتی می‌توان انجام داد تا این تأثیرپذیری بیشتر شود؟
قطعاً سینمای دفاع مقدس می‌تواند تأثیر مستقیم داشته باشد. زمانی که مخاطب با داستان‌های واقعی مواجه می‌شود، نه تنها با واقعیت جنگ آشنا می‌شود، بلکه ارزش‌هایی مثل صبر، فداکاری، مسئولیت‌پذیری و همبستگی اجتماعی در ذهن او شکل می‌گیرد. این آثار می‌توانند به نسل امروز یادآوری کنند که زندگی امروز نتیجه تلاش‌ها و ایثارهای گذشته است. برای افزایش این تأثیر، لازم است که آثار به شکل داستانی و در عین حال نزدیک به واقعیت ساخته شوند. پرداختن به شخصیت‌های انسانی و نشان دادن تعاملات اجتماعی و خانوادگی، باعث می‌شود پیام اخلاقی عمیق‌تر و ملموس‌تر منتقل شود.
خانواده‌ها و بازماندگان شهدا بخش جدایی‌ناپذیر روایت دفاع مقدس هستند
استفاده از نمایشگاه‌ها، برنامه‌های مدرسه و دانشگاه و فعالیت‌های مکمل در فضای دیجیتال می‌تواند اثرگذاری فیلم‌ها را تقویت کند. وقتی فیلم با گفت‌وگو و تحلیل در کلاس‌ها یا رسانه‌ها همراه شود، نسل جوان بهتر می‌تواند پیام‌ها را دریافت و در زندگی روزمره خود اعمال کند. مخاطبی که با چنین فیلمی مواجه می‌شود، نه تنها تحت تأثیر قرار می‌گیرد، بلکه انگیزه پیدا می‌کند تا ارزش‌ها و رفتارهای مثبت را در زندگی خود تکرار کند. این مهم‌ترین هدف سینمای دفاع مقدس است.
ایکنا - چگونه می‌توان در آثار دفاع مقدس از زاویه‌های کمتر دیده شده جنگ، مانند زندگی زنان، کودکان، و مردم عادی، بهره گرفت تا هم روایت انسانی غنی‌تری ارائه شود و هم مخاطب با تجربیات واقعی بیشتری مواجه شود؟
پرداختن به زنان و کودکان در سینمای دفاع مقدس بسیار ضروری است. آن‌ها بخش عظیمی از جامعه جنگ را تشکیل می‌دهند و تجربه‌هایشان، مکمل روایت رزمندگان است. وقتی داستان مادران، همسران و فرزندان شهدا روایت شود، مخاطب با عمق انسانی جنگ و فداکاری‌های پنهان آشنا می‌شود. تجربه من نشان داده که پرداختن به این زاویه‌ها می‌تواند به شکل‌گیری حس همدلی و احترام در مخاطب منجر شود. حتی صحنه‌های کوتاه از زندگی روزمره در شرایط سخت، مانند مراقبت از خانواده و تلاش برای ادامه تحصیل، می‌تواند اثرگذاری بیشتری نسبت به نمایش صرف نبرد داشته باشد. با این رویکرد، فیلم نه تنها آموزنده می‌شود بلکه به یک اثر هنری قابل باور تبدیل می‌شود. مخاطب امروز، به ویژه نسل جوان، علاقه‌مند به دیدن جنبه‌های انسانی و واقعی زندگی افراد است و این نوع روایت، ارتباط عاطفی بیشتری ایجاد می‌کند. به طور کلی، این زاویه کمتر دیده شده، باعث می‌شود سینمای دفاع مقدس از یک روایت تک‌بعدی خارج شود و به یک تصویر جامع، انسانی و الهام‌بخش تبدیل شود.
ایکنا - در ساخت فیلم‌های دفاع مقدس، چقدر نقش مشاوره متخصصان، تاریخ‌دانان و کارشناسان نظامی در اعتباربخشی به آثار مهم است؟ شما تجربه‌ای دارید که این مشاوره‌ها تأثیر مستقیمی بر کیفیت فیلم داشته باشد؟
نقش مشاوره‌های تخصصی بسیار حیاتی است. وقتی تاریخ و واقعیت‌های نظامی دقیق رعایت شود، فیلم‌ها باورپذیرتر می‌شوند و مخاطب اعتماد بیشتری به روایت پیدا می‌کند. بارها تجربه کرده‌ام که حضور مشاوران رزمنده یا تاریخ‌دان باعث شده است صحنه‌ها دقیق‌تر، جزئیات واقعی‌تر و دیالوگ‌ها طبیعی‌تر شوند. در پروژه‌ای که حضور داشتم، نحوه قرارگیری تجهیزات، دیالوگ‌های مرتبط با عملیات و رفتار رزمندگان بدون مشاوره به هیچ وجه واقع‌گرایانه نبود. مشاوره دقیق، فیلم را از سطحی‌نگری خارج کرد و به آن عمق داد. همچنین، مشاوره‌های فرهنگی و اجتماعی باعث شد که فیلم‌ها از کلیشه‌های معمول فاصله گیرند و واقعیت زندگی مردم در دوران جنگ بهتر نمایش داده شود. این موضوع برای ارتباط با نسل جدید که اطلاعات تاریخی بالایی دارد، بسیار اهمیت دارد. ترکیب هنر و مشاوره تخصصی، اساس یک فیلم موفق دفاع مقدس است؛ این تجربه من همیشه نشان داده که بدون آن، کیفیت اثر و تأثیرگذاری آن محدود می‌شود.
ایکنا - با توجه به تغییرات گسترده در ذائقه مخاطب و ورود شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال، به نظر شما چرا در برخی دوره‌ها سینمای دفاع مقدس کمتر مورد توجه قرار گرفته و در برخی دیگر با استقبال گسترده مواجه شده است؟ چه عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در این موضوع نقش داشته‌اند و چه راهکارهایی برای تثبیت و پایداری این ژانر در طولانی‌مدت پیشنهاد می‌کنید؟
استقبال از سینمای دفاع مقدس به شدت با فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه مرتبط بوده است. در دوره‌هایی که خاطرات جنگ تازه بود و مردم هنوز از تجربه‌های آن سخن می‌گفتند، مخاطب با اشتیاق بیشتری به فیلم‌ها روی می‌آورد. علاوه بر این، حمایت‌های نهادهای فرهنگی و دولتی باعث شد آثار با کیفیت بالاتر و تولیدات گسترده‌تری شکل گیرد و سینما جایگاه مهمی در انتقال ارزش‌ها پیدا کند. با گذر زمان و تغییر اولویت‌های اجتماعی، مخاطب به سمت سرگرمی‌های سریع و کوتاه‌مدت سوق پیدا کرد و ژانر دفاع مقدس به دلیل روایت‌های سنتی و طولانی، کمتر جذابیت داشت.
وقتی تاریخ و واقعیت‌های نظامی دقیق رعایت شود، فیلم‌ها باورپذیرتر می‌شوند و مخاطب اعتماد بیشتری به روایت پیدا می‌کند
ورود شبکه‌های اجتماعی، فیلم‌ها و محتواهای متنوع جهانی، باعث شد ذائقه مخاطب تغییر کند و تولیدکنندگان سنتی نتوانند به همان شکل گذشته ارتباط برقرار کنند. راهکار پایداری این ژانر، توجه به نوآوری در روایت، بهره‌گیری از فناوری‌های روز سینمایی، استفاده از فرم‌های کوتاه و مستندگونه و معرفی شخصیت‌های انسانی و واقعی است. ترکیب آموزش، سرگرمی و پیام‌های اخلاقی باعث می‌شود نسل جوان همچنان با این آثار ارتباط برقرار کند و ارزش‌های دفاع مقدس در ذهن آن‌ها تثبیت شود. ایجاد سازوکار حمایتی برای فیلم‌سازان جوان، سرمایه‌گذاری هدفمند و برنامه‌ریزی رسانه‌ای منسجم می‌تواند تضمین کند که این ژانر همواره زنده و اثرگذار باقی بماند و نسل‌های آینده نیز با ارزش‌های آن آشنا شوند.
ایکنا - چه شاخص‌ها و معیارهایی می‌تواند موفقیت یک فیلم دفاع مقدس را در انتقال ارزش‌ها و پیام‌های اخلاقی و انسانی مشخص کند؟
موفقیت یک فیلم دفاع مقدس چند بعدی است و تنها جذب مخاطب کافی نیست. مهم‌ترین شاخص، قدرت اثرگذاری فیلم بر مخاطب و انتقال ارزش‌های اخلاقی و انسانی است. مخاطبی که با داستان درگیر شود و شخصیت‌ها و موقعیت‌ها را واقعی و ملموس ببیند، ارزش‌های اخلاقی و هویتی فیلم را در زندگی خود بازتاب می‌دهد. کیفیت هنری فیلم از جمله کارگردانی، تصویرسازی، تدوین، نورپردازی و موسیقی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. بدون رعایت این شاخص‌ها، حتی بهترین داستان هم نمی‌تواند پیام خود را به شکلی مؤثر منتقل کند. فیلمی موفق است که بین فرم هنری و محتوا توازن ایجاد کند و احساس واقعی و طبیعی را در مخاطب برانگیزد. باورپذیری شخصیت‌ها نیز معیار کلیدی دیگری است. وقتی شخصیت‌ها انسانی، با انگیزه‌های واقعی و واکنش‌های طبیعی باشند، مخاطب با آن‌ها همذات‌پنداری می‌کند و پیام‌ها عمیق‌تر منتقل می‌شود. مشاوره با رزمندگان واقعی، استفاده از تجربیات شخصی بازیگران و توجه به جزئیات زندگی روزمره، باعث افزایش باورپذیری می‌شود.
صحت تاریخی و واقع‌گرایی به فیلم اعتبار می‌بخشد. فیلم باید پایه‌ای مستحکم بر واقعیت‌ها و وقایع تاریخی داشته باشد و ضمن جذابیت هنری، به عنوان سند فرهنگی و اخلاقی جامعه نیز شناخته شود. موفقیت واقعی زمانی حاصل می‌شود که همه این عوامل با هم ترکیب شوند و فیلم هم مخاطب را جذب کند و هم ارزش‌های انسانی و هویتی را منتقل کند.
گفت‌وگو از داوود کنشلو
انتهای پیام
