تلفیق باورهای بت‌پرستی و سنت‌های کتاب مقدس در دوران جاهلیت و نزول قرآن

به گزارش ایکنا، روح‌الله ناظمی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، 19 مهرماه در نشست علمی «بررسی و تحلیل درآمدی بر روش تاریخی انتقادی در مطالعه قرآن اثر نیکولای ساینای» از سلسله نشست‌های حلقه علمی قرآن کریم و استشراق، با بیان اینکه در بخش ابتدایی این کتاب به برخی ویژگی‌های اساسی قرآن پرداخته است گفت: در بخش دوم فصل اول به رابطه پیامبر(ص) و قرآن و بخش پایانی فصل اول هم به موضوعاتی چون، قرآن از کجا آمده است، همچنین فضای قرآن و ارتباط با جهان متأخر و به خصوص دو دین یهودیت و مسیحیت می‌پردازد. آمیختگی مشرکانه و کتاب مقدس هم از دیگر موضوعات این کتاب است.

وی افزود: قبل از اینکه نویسنده، بت‌پرستی را در عربستان مطرح کند به این سؤال می‌پردازد که با وجود درهم آمیختگی فضای فرهنگی عربستان در جهان باستانی متأخر، بیشتر ساکنان شبه جزیره تا دهه‌های نخست سال 600 میلادی بت‌پرست بودند و نه یهودی و مسیحی؛ این وضعیت، تبیین‌کننده جایگاه سنتی پیدایش قرآن محسوب می‌شود، لذا متن قرآن، وجود خدایان و آئین‌های قربانی را مفروض گرفته است؛ چیزی که در محیطی مسیحی، شگفت‌انگیز بود؛ مخاطبان قرآن باید با طیف گسترده‌ای از سنت‌های مرتبط با کتاب مقدس و پیرامون آن آشنایی می‌داشتند. 

ناظمی اضافه کرد: در تلاش برای تلفیق این دو پیش فرض احتمالا اشتباه باشد که فضای قرآنی را به عنوانی محیطی تصور کنیم که در آن دو گروه کاملا مجزا یعنی بت‌پرستان بومی و از طرف دیگر یهودیان و مسیحیان به شکلی منظم و تفکیک‌شده در برابر هم قرار گرفته باشند، در عوض احتمال دارد بت‌پرستان عربستان سنت‌های مرتبط با کتاب مقدس و مسیحیت را با اشکال کهن‌تر باورها و آئین‌های بومی درآمیخته باشند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، اظهار کرد: احتمال چنین هم‌آمیزی اعتقادی مستلزم آن است که در بستر پیدایش قرآن، سنت‌ها و اندیشه‌های یهودی و مسیحی می‌توانست تنها محدود به یهودیان و مسیحیان خود خوانده یا شناسنامه‌ای نباشد، بلکه در محافل بزرگتر بت‌پرستان هم توسعه یافته باشد. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم بیان کرد: نویسنده معتقد است که اگر بتوانیم تلفیق و هم‌آمیزی بت‌پرستانه کتاب مقدس را بررسی کنیم، باید درکی از دین بومی عربستان به دست آوریم، لذا وی نمای کلی از وضعیت دینداری در عربستان قبل و معاصر نزول ارائه کرده است. 

ناظمی با اشاره به تلفیق هم‌آمیختگی بت‌پرستانه کتاب مقدس، اظهار کرد: مشرکین حجاز بت‌ها را جانشین خدا و برخوردار از مقام شفاعت می‌دانستند؛ این تنزل جایگاه برای معبودانی مانند لات و عزی و منات که در اصل جایگاه برتری داشتند همچنین همسان‌انگاری الله با خدای کتاب مقدس به احتمال قوی تحت تاثیر یهودیت و مسیحیت در محیط قرآنی رخ داده است، زیرا در نظر داشتن خدایی برتر از همه معبودان زمینی و مثلا مفهوم شفاعت در آئین یهودیت و مسیحیت عصر نزول وجود داشته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، گفت: البته می‌توان زمینه سیاسی هم برای چنین تحولاتی تصور کرد زیرا زیردست شدن سه الهه لات و عزی و منات در برابر خداوند؛ رب هذا‌ البیت به طرز بسیار مؤثری مرکزیت عبادی کعبه را تثبیت می‌کرد. این از نظر ساینای زمینه سیاسی محسوب می‌شود، یعنی هر قدر مکه و کعبه رونق بیشتری داشت عواید و فوایدی بیشتری هم برای قبائل به خصوص قریش داشت.

این پژوهشگر تصریح کرد: گفته می‌شود قریش از حوالی یک تپه مقدس در مکه، یک سنگ جدا کرده و آن را در دیوار کعبه جای داده‌اند؛ این اقدام با هدف افزایش قدرت معنوی کعبه انجام شده است. 

ناظمی با بیان اینکه سنن یهودی و مسیحی به طور فزاینده وارد تفکرات دوران جاهلی شبه جزیره می‌شد، افزود: با این حال قبائل توانستند سنت خود را در پرتو این سنن وارداتی باز تفسیر و تکمیل کنند و حتی محتمل است مشرکان، عناصری از اعمال آئینی مسیحیت را به خود اختصاص داده باشند. زمانی که مکه تسلیم حضرت محمد(ص) شد، کعبه با تصاویر شمایل‌گونه از جمله عکسی از ابراهیم(ع) در حال تیر زدن، عکسی از عیسی و مریم و عکسی از فرشتگان تزیین شده بود. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم در پایان گفت: تزئین کعبه با این شمایل، آمیختگی یکپارچه بت‌پرستی و کتاب مقدس را گواهی می‌دهد .