مدرسهای که آیندهنگری یک مرجع تقلید را در دل قم زنده نگه داشت
در دل شلوغی خیابان ارم قم، جایی که بوی مدرنیته و سنت در هم میآمیزد، مدرسه علمیه آیتالله العظمی گلپایگانی با قدمتی نزدیک به نیم قرن، همچنان به عنوان مرکزی علمی و معنوی پابرجاست. این مدرسه که یادگار یکی از پیشروترین مراجع تقلید شیعه است، نه تنها هزاران طلبه را پرورش داده، بلکه با کتابخانهای بینظیر و دارالقرآن خود، میراثی زنده از اندیشه و آیندهنگری آیتالله گلپایگانی را در دل حوزه قم حفظ کرده است.
در میان هیاهوی هجوم زنان و دختران برای خرید طلا و جواهر در پاساژهای قدیمی و گاه نسبتاً مدرن اطراف و در میان پراکندگی بوی مطبوع و نامطبوع غذاهای مدرن و سنتی خیابان ارم قم، ساختمانی با قدمتی نزدیک به نیم قرن و با ظاهری سنتی و اسلامی رخنمایی میکند؛ یادگاری از آیتالله العظمی سیدمحمدرضا موسوی گلپایگانی، از مراجع تقلید دوره معاصر که بیشتر مردم او را با قرائت نماز میت بر پیکر مطهر امام خمینی(ره) میشناسند.
اگر دقایقی در برابر پلههای این مدرسه حوزوی بایستید، گویی زیست در دو فضای متفاوت میان معنویت و نامعنویت را همزمان تجربه میکنید؛ از یکسو خیابان شلوغ ارم که این روزها از پیامدهای فرهنگ بدحجابی و حتی بیحجابیِ برخاسته از مدرنیته غربی در امان نمانده است و از سوی دیگر، مدرسه علمیهای که طنین «قال الباقر» و «قال الصادق(ع)» از آن به گوش میرسد و دارالقرآن و کتابخانهای را در خود جای داده است که به گفته مسئولان آن، دومین کتابخانه دارای نسخ خطی در جهان تشیع بهشمار میآید. مدرسهای که همچنان با سیستمی کاملاً سنتی اداره میشود و هم طلبه آزاد دارد و هم طلابی که آینده خود را در کسوت روحانیت جستوجو میکنند.
به گفته وی، چند سالی است که مدیریت این مدرسه را برعهده دارد؛ مدرسهای که صرفاً یک مرکز حوزوی نیست، بلکه به برکت فکر خلاق و ذهن مبدع آیتالله العظمی گلپایگانی، مجموعهای شامل کتابخانهای بزرگ و دارالقرآنی است که البته این روزها شور و رونق سالهای نخست تأسیس را ندارد. مشروح گزارش را در ادامه با هم میخوانیم:
حجتالاسلام غروی درباره این مدرسه گفت: این مجموعه از باقیاتالصالحات آن مرجع بزرگوار تقلید است؛ ایشان حقیقتاً از مراجع بزرگی بودند که از فکر، اندیشه و همتی بلند برخوردار بودند و جلوتر از زمان خود میاندیشیدند و حرکت میکردند. خود این مدرسه بهخوبی نمایانگر این نگاه پیشرو است. آیتالله العظمی گلپایگانی سالها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، زمین این مدرسه را خریداری کردند و در اوایل انقلاب، این مجموعه به بهرهبرداری رسید. در آن زمان، ساختمان مدرسه بهظاهر بسیار بزرگتر از نیاز موجود به نظر میرسید، اما با وقوع انقلاب اسلامی و پیوستن شمار زیادی از نوجوانان و جوانان به حوزههای علمیه، این مدرسه به یکی از مراکز ثقل حوزه علمیه قم تبدیل شد.
وی افزود: این مدرسه نزدیک به ۱۰۰ مدرس بزرگ و کوچک دارد و روزانه قریب به ۱۴ هزار استاد و طلبه در آن به تحصیل و تدریس مشغول بودهاند. اگر این مدرسه ساخته نمیشد، مشخص نبود این تعداد طلبه باید در چه فضایی به تحصیل میپرداختند؛ امری که نشاندهنده دوراندیشی و آیندهنگری آیتالله العظمی گلپایگانی است.
بزرگترین مدرسه جهان تشیع
این مدرسه امروز نیز از نظر تعداد طلاب و استادان، بزرگترین مدرسه جهان تشیع در شهرهای قم، نجف اشرف، اصفهان و مشهد بهشمار میآید. هماکنون، با وجود کاهش حضور طلاب در حوزههای علمیه به دلایل مختلف، روزانه حدود پنج هزار طلبه در این مدرسه به تحصیل اشتغال دارند. با گذشت حدود ۳۲ سال از ارتحال این مرجع تقلید، گویی ایشان همچنان حضوری معنوی در میان ما دارند و این حضور را میتوان در لحظهلحظه و جایجای این مدرسه احساس کرد. پیش از تأسیس این مجموعه، طلاب ناچار بودند در فضای محدود داخل حرم مطهر، بهصورت فشرده به تحصیل و مباحثه بپردازند، اما با آغاز به کار این مدرسه در اوان انقلاب اسلامی، امکان تحصیل برای هزاران طلبه و استاد فراهم شد.
وی افزود: آیتالله العظمی گلپایگانی پیش از تأسیس این مدرسه، در دهه ۵۰ نیز مدرسه حوزوی حضرت ولیعصر(عج) را با الگوبرداری از سیستم آموزشی دبیرستانی و با استفاده از میز و صندلی در خیابان صفائیه راهاندازی کردند؛ مدرسهای که خدمات علمی ارزندهای ارائه داد و شاگردان بزرگی را تربیت کرد. هماکنون نیز مستندی درباره این مدرسه در حال ساخت است و تأسیس آن را میتوان نمونهای دیگر از نواندیشی و آیندهنگری این مرجع تقلید دانست.
حجتالاسلام غروی در پاسخ به پرسش ایکنا درباره دروس ارائهشده در این مدرسه گفت: دروس این مجموعه در سطوح عالی و خارج، با محوریت فقه و اصول و بر اساس متونی همچون کفایه و رسائل ارائه میشود. البته بهصورت محدود، برخی دروس میانرشتهای در حوزه علوم انسانی و اسلامی نیز دایر است، اما نقطه ثقل آموزش در اینجا فقه و اصول بهشمار میآید. در کنار آن، بیش از ۲۰ درس تفسیر قرآن نیز در این مدرسه برگزار میشود که نسبت به بسیاری از مراکز علمی، از رونق و استقبال قابل توجهی برخوردار است. استادان این مدرسه تدریس در این مجموعه را عنوانی معتبر و افتخارآمیز برای خود میدانند و این مدرسه علاوه بر پویایی علمی، از خطمشی اعتدالی در مسائل مختلف برخوردار بوده و بیش از هر چیز، رنگ و بوی اصیل حوزوی دارد.
مدیر مدرسه آیتالله العظمی گلپایگانی که در سخنان خود بارها بر اندیشه پیشروانه این مرجع تقلید تأکید داشت، به تأسیس مدرسه اسلامی لندن اشاره کرد و افزود: آیتالله العظمی بروجردی چند دهه پیش مرکز اسلامی هامبورگ را تأسیس کردند و مرحوم آیتالله العظمی گلپایگانی نیز مدرسه اسلامی لندن را برای شیعیان و مسلمانان مقیم انگلیس بنیان نهادند؛ مرکزی که در آن مقطع، یگانه مؤسسه تبلیغی شیعه در این کشور و حتی در بخشی از اروپا بهشمار میرفت، هرچند پس از آن، دیگران نیز اقدام به تأسیس مراکز مشابه کردند.
حجتالاسلام غروی با اشاره به فعالیتهای اجتماعی و بینالمللی این مرجع تقلید گفت: در دهههای گذشته و همزمان با حملات رژیم صهیونیستی به جنوب لبنان و حضور امام موسی صدر در آن منطقه، مرحوم آیتالله العظمی گلپایگانی اقدام به احداث ساختمانی در آن منطقه کردند و تمامی ایتام شیعه را تحت پوشش و پناه خود قرار دادند؛ مرکزی که در آن مقطع، تنها ملجأ و پناهگاه این مظلومان بهشمار میآمد. پس از این اقدام، دیگر مراجع نیز به تبعیت از ایشان گامهایی مشابه برداشتند که نشان میدهد این مرجع تقلید همواره بهروز و حتی فراتر از زمان خود حرکت میکردند.
وی در ادامه به نوآوری دیگری از این مرجع تقلید اشاره کرد و افزود: آیتالله العظمی گلپایگانی در زمانی اقدام به تأسیس دارالقرآن در این مدرسه کردند که چنین فعالیتهایی در حوزههای علمیه مرسوم نبود. هرچند قرآن کریم متأسفانه همواره در مظلومیت قرار داشته است، اما این مرجع قرآنی و نواندیش با تأسیس دارالقرآن، گامی اثرگذار در ترویج معارف قرآنی برداشتند. ایشان برای حافظان قرآن شهریهای بیش از سایر طلاب در نظر گرفتند و کنفرانسهایی با محوریت قرآن کریم برگزار کردند که در آن، شخصیتهایی حضور داشتند که امروز هر یک از مفسران و مراجع تقلید بهشمار میآیند. همچنین حمایت از نویسندگان و پژوهشگران قرآنی و حتی چاپ قرآن، از دیگر اقدامات مبتکرانه ایشان بود؛ اقداماتی که در زمان خود کمنظیر بود و امروز به الگویی برای دیگران تبدیل شده است.
تألیف دایره المعارف فقهی
به گفته حجتالاسلام غروی، تألیف دایرةالمعارف فقهی نیز از دیگر اقدامات مبتکرانه، نوآورانه و پیشروانه مرحوم آیتالله العظمی گلپایگانی است؛ اقدامی که امروز در حوزه تألیف اینگونه آثار بسیار مرسوم شده است. وقتی به عملکرد و افکار ایشان نگاه میکنیم، روشن میشود که از مراجع روشنضمیر و آیندهنگر بودند و آثار و صدقات جاریه ایشان هنوز در خدمت مبلغان، مجتهدین و دیگر علاقهمندان است.
وی افزود: حتی تأسیس بیمارستان توسط ایشان نیز اقدامی نوآورانه بهشمار میرفت، زیرا در آن زمان بیمه وجود نداشت و بسیاری از فقرا، اعم از طلاب و غیرطلاب، توان پرداخت هزینه درمان را نداشتند؛ این بیمارستان کمک بزرگی به این قشر و بهویژه فقرا ارائه کرد. اقدامات ایشان که از سر اخلاص و با نظر امام زمان(عج) انجام شده بود، برکات زیادی داشته و دارد و این برکات همچنان استمرار خواهد یافت.
سخن که به اینجا رسید، صدای ملکوتی اذان بلند شد که نشان پایان گفتوگو بود. حجتالاسلام غروی نیز از فرصت استفاده کرد و به مسجد بزرگ آیتالله العظمی گلپایگانی، واقع در درون این مدرسه، اشاره کرد و گفت: این مسجد حداقل ظرفیت پذیرش ۷۰۰ نفر را دارد و مدتها، مرحوم آیتالله العظمی گلپایگانی در آن اقامه نماز داشتهاند. پس از ایشان، فرزند بزرگشان و اکنون نیز حجتالاسلام غروی، این سنت را ادامه میدهند.
10 هزار نسخه خطی نفیس در کتابخانه آیتالله العظمی گلپایگانی
به گفته آقای ذاکری، نزدیک به ۳۰ هزار جلد کتاب در موضوعات مختلف در این کتابخانه موجود است که عمده آنها کتب دینی است. همچنین حدود ۱۰ هزار نسخه خطی در ۱۴ هزار جلد، از قرن دوم هجری تاکنون در این مجموعه نگهداری میشود که مهمترین آنها چند جلد قرآن به خط کوفی بر روی پوست آهو و منسوب به امام زینالعابدین(ع) است. از نظر نسخ خطی، این کتابخانه پس از کتابخانه آیتالله العظمی مرعشی در قم، در رتبه دوم قرار دارد.
ذاکری افزود: این کتابخانه دارای سه اتاق مطالعه است و کتب علوم قرآنی و تفسیری نیز در آن موجود است. کتب تفسیری این مجموعه به قرن هفتم هجری بازمیگردند و همچنین آثار حدیثی اصلی شیعه و دیگر کتب نفیس نیز در آن نگهداری میشوند. کتابخانه علاوه بر این، مخازنی برای نگهداری کتب سنگی و چاپی دارد که عمدتاً آثار مرتبط با دو قرن اخیر را شامل میشود و حدود ۷ هزار جلد از این نوع آثار در آن موجود است.
وی ادامه داد: یکی از ویژگیهای برجسته این کتابخانه، مخزن مخصوص نگهداری نسخ خطی قدیمی است؛ بیش از ۱۰ هزار کتاب خطی منحصر بهفرد در این مخزن بزرگ و در شرایطی با تهویه و دمای مناسب نگهداری میشوند. ورود به این بخش برای عموم آزاد نیست و در صورت درخواست محققان، تصاویر این آثار در اختیار آنها قرار میگیرد.
بخش دیگری از کتابخانه به کتب علوم قرآنی و تفسیری اختصاص دارد که در حال بازسازی و تعمیر است. همچنین در این بخش قرآنهایی به زبانهای مختلف از جمله اسپانیولی، ترکی و انگلیسی و نیز مجلات و روزنامههای قدیمی، از جمله روزنامه اطلاعات (تأسیس ۱۳۰۵ ه.ش) از سال ۱۳۱۳، نگهداری میشود.
پس از بالا آمدن از پلههای کتابخانه که در زیرزمین بزرگی قرار داشت و غبار زمان بر چهره آن نشانههایی از گذشته را نمایان میکرد، وارد سالن خروجی شدیم. در کنار مسجد، تابلوهایی نصب شده بود که حاوی خاطراتی مرتبط با آیتالله العظمی گلپایگانی بود تا عبرت و الهام برای بازدیدکنندگان باشد.
روی یکی از این تابلوها نوشته شده بود: «روزی فقط یک بادام»؛ یادآور خاطرهای شگفت از ایشان که میفرمودند: گاهی یک روز را تنها با خوردن یک بادام سپری میکردم، اما هرگز از درس خواندن دست نکشیدم و سختی زندگی نه تنها اراده مرا سست نکرد، بلکه طعم تحصیل علم و فراگیری دانش را در کام من شیرین کرده بود.
تابلوی دیگری به این ماجرا اشاره داشت: «تنها روزی که برای درس دیر کردند». روزی آن مرحوم برخلاف روال همیشگی، دیر به درس آیتالله العظمی حائری یزدی در مؤسسه حوزه رسیدند و در توضیح تأخیر خود گفتند: کودک پنج سالهای داشتم که در حوض غرق شده بود و مشغول تجهیز و تدفین او بودم.
تابلوهای دیگری نیز در این سالن وجود داشت که هر یک خاطرات و آموزههایی از زندگی و اندیشه این مرجع بزرگوار را به نمایش میگذاشت و روزها میتوانست فکر و ذهن بازدیدکنندگان را به خود مشغول کند.
