ایوان طلا در نجف اشرف؛ شکوه معماری ایمان در گذر زمان

به گزارش ایکنا به نقل از شبکة الامام علی(ع)، «ایوان طلا» یا به عربی «الایوان الذهبی»، بخشی از صحن و ایوان اصلی حرم شریف نجف است که در سمت شرقیِ ضریح مطهر حضرت علی(ع) قرار دارد.

قدیمی‌ترین شواهد تاریخی ساخت ایوان نجف به قرن هفتم هجری قمری بازمی‌گردد؛ در زمان حکومت ایلخانیان که بر پایه کتیبه‌های موجود در ایوان، نخستین بازسازی اساسی در دوران اولجایتو خان انجام شد (حدود سال 703 هـ ق / 1303 م). در آن زمان، بخش ورودی حرم با کاشی‌های فیروزه‌ای مزین بود.

بیشتر بخوانید

بنای صحن و سرای حرم مطهر علوی و ایوان نجف به سال ۱۰۳۸ هجری و به دوران شاه عباس صفوی و شیخ بهایی باز می‌گردد. شیخ بهایی که از نوابغ روزگار خود بشمار می‌آمد و عالم به تمام فنون و علوم دوران بوده، دو مناره ایوان را به گونه‌ای طراحی کرد که از زمین تا اتاقک اذان، دارای ۶۳ پله باشد که نشانگر سن مبارک حضرت امیر(ع) است.

جایگاه ایوان طلا در مقایسه با ایوان‌های دیگر متمایز است. در حرم ائمه معصومین(ع)، ایوان بزرگ به سمت قبله است، اما شیخ بهایی‌(ره)، معمار این عمارت مجلل، با عظمت و شگفت‌انگیز، جایگاه ایوان بزرگ را در پايين پای مبارک امیرالمؤمنین(ع)، در نظر گرفته است.

طلایی شدن ایوان

عبدالهادی ابراهیمی، عضو هیئت مدیره آستان مقدس علوی و کارشناس معماری آستان درباره اهمیت تاریخی ایوان طلا می‌گوید: معروف است، وقتی «شاه عباس اول صفوی» بنای فعلی را در سال ۱۰۲۳ هـ /۱۶۱۴م بنا کرد گنبد، ایوان و دو مناره حرم را با  کاشی میناکاری آراست.

در واقع پوشش طلایی ایوان از دوره صفویه آغاز شد. بر اساس اسناد کتابخانه حرم و منابعی چون «تحفة الزائر» نوشته علامه مجلسی، طلاکاری اصلی در سال 1058 هـ ق / 1648 م در دوران شاه صفی صفوی صورت گرفت. در این مرحله، صفحات طلای نازک بر روی آجر و گچ ایوان با روش چسباندن زرورق نصب شد.

پس از صفویه، در دوران قاجار(قرن 13 هـ ق / 19 م)، ایوان با نظارت مستقیم پادشاهان وقت به‌ویژه ناصرالدین‌شاه قاجار به طور اساسی بازسازی شد. گزارش سال 1280 هـ ق از وزارت خارجه ایران نشان می‌دهد که بیش از 20 هزار مثقال طلا برای بازپوشانی ایوان خریداری و به نجف ارسال شد.

پس از پایان سلسله صفویه وقتی نادرشاه افشار روی کار آمد، سنگ قبلی حرم مطهر را برداشت و با روکش‌های مسی جایگزین کرد که با طلای ناب پوشانده شده بود و ضریح را طلا کاری کرد. از سال ۱۱۵۵هـ /۱۷۴۲م کار تذهیب حرم شروع شد و درسال ۱۱۵۶هـ/۱۷۴۳م به پایان رسید.

این مستندات را در بسیاری از بخش‌های معماری حرم از جمله حکاکی‌ها و نقش‌ونگارهای ایوان طلا می‌توان دید و در نوشته‌ها، اشعار و اعداد و ارقام به صورت مکتوب قابل مشاهده است. چنان‌که در ضلع مقابل و در بالای ایوان متنی به زبان عربی به خط ثلث و با حروف بزرگ نوشته شده که نشان می‌دهد، نادر شاه در سال ۱۱۵۶هـ مفتخر به تذهیب ضریح شده است.

نوآوری‌ها در قرن بیستم

در دهه‌های بعد، به‌ویژه در دوره حکومت فیصل اول و دوم در عراق(بین سال‌های 1925 تا 1958 میلادی)، ترمیم‌هایی برای مقاوم‌سازی بنا انجام شد. در همین دوره، تزئینات خطی آیاتی از قرآن کریم بر قسمت فوقانی ایوان افزوده شد.

در سال 1381 هـ ق / 1961 م، با کمک مالی شیعیان هندوستان و ایران، پروژه طلاکاری انجام و قسمت فوقانی ایوان دوباره طلاکوبی شد.

در دهه 1990 میلادی، پس از جنگ خلیج فارس(ارتش عراق در زمان حکومت صدام حسین و حزب بعث عراق در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۶۹(۱۹۹۰ میلادی) به کویت حمله و این کشور را اشغال کرد)، برخی ترَک‌ها و لبه‌های آسیب‌دیده ایوان در اثر ارتعاشات جنگ بازسازی ولی طلاها حفظ شد.

بازسازی در دهه‌های اخیر

با آغاز برنامه‌های بازسازی گسترده در نجف اشرف پس از سقوط رژیم بعث(2003 میلادی)، هیئت بازسازی عتبات عالیات ایران در طرحی چندمرحله‌ای عملیات نوسازی کامل ایوان طلا را به اجرا گذاشت. بر اساس گزارش رسمی ستاد بازسازی عتبات:
فاز اول: تعویض کامل صفحات طلایی در بخش فوقانی (سال 1387 هـ ش)
فاز دوم: بازسازی تزئینات میانی با طلای خالص 24 عیار به وزن حدود 40 کیلوگرم
فاز سوم: تثبیت درخشش با پوشش محافظ شفاف ویژه برای جلوگیری از اکسید شدن طلا (سال 1395 هـ ش)
در سال‌های اخیر (به‌ویژه 1401 تا 1403 هـ ش)، با همکاری هنرمندان اصفهانی، کتیبه‌های طلایی با خط کوفی بازطراحی شده‌اند و سامانه نورپردازی دقیق برای جلوه بیشتر در شب‌ها نصب شده است.

کتیبه‌ها به چه زبانی نوشته شده‌ است

ابراهیمی با اشاره به این‌که کتیبه‌ها و حکاکی‌های زیادی روی ایوان طلا وجود دارد، گفت: در ایوان طلا تنوع فرهنگی و زبانی زیادی وجود دارد.

 اشعاری از ادبیات فارسی، ادبیات ترکی ـ عثمانی و اشعار عربی به چشم می‌خورد، از جمله اشعار عربی موجود روی ایوان طلا، قصیده منادا است که در ابیات آن آمده است:

نَادِ عَلِياً مُظهِرَ العَجَائِب  **  تَجِدهُ عَونَاً لَكَ في النَّوَائِب

كُلُّ هَمٍّ وَغَمٍّ سَيَنجَلي  **  بولايتك يا عليُّ يا عليُّ يا علي

شعر دیگری هم به زبان عربی دور گلدان طلایی فوق‌العاده زیبایی در بالای ایوان نوشته شده، این شعر با این بیت آغاز می‌شود:

بنبي عربي ورسول مدني  **  وأخیه اسدالله المسمی بعلي

درب‌های ایوان طلا و تاریخ نصب آنها

همان طور که می‌دانید، ایوان طلا درب‌های مختلفی دارد، درباره این که این درب‌ها چه زمانی نصب شده و تاریخچه آن‌ها چیست، عبدالهادی ابراهیمی می‌گوید: قدیمی‌ترین درب، درب چوبی نخستین بنای حرم است که تاریخ آن به سال ۱۰۲۳ تاریخ ساخت حرم مطهر بازمی‌گردد. این درب نفیس هم اکنون در انبارهای حرم مطهر به خوبی از آن نگهداری می‌شود.

بعد از آن، از درب‌های نقره استفاده شد. تا این‌که در سال ۱۳۷۳هـ/۱۹۵۴م  حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد کلانتر، حاج مهدی مقدم، برادرش حاج کاظم و میرزا عبدالله، از تجار بزرگ ایرانی درب‌هایی از طلا به حرم مطهر اهدا کردند و به این ترتیب، درب‌های جدید نصب شدند که همگی از طلا و بسیار باشکوه بودند.

درب اصلی، وسط ایوان طلا و داخل یک ایوان کوچک قرار دارد. روی سطح درب، مقرنس‌کاری‌های طلایی شگفت‌انگیزی وجود دارد و در پایین آن با خط درشت این فرموده پیامبر نوشته شده :«أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها» و با آیات شریف قرآن کریم احاطه شده است.

قسمت رو به روی درب که به شکل ایوان است، شیشه‌کاری شده است و این فرموده رسول اکرم(ص) سر در آن حک شده است: «علی مع الحق والحق مع علی ولن یفترقا حتی یردا علی الحوض یوم القیامة.»

جایگاه هنری و معماری

ایوان طلا بر پایه معماری ایرانی ـ اسلامی با تلفیقی از مقرنس‌های زرین، گلدوزی‌های خطی و گچبری‌های هندسی ساخته شده است. ارتفاع ایوان حدود 12 متر است و در میانه آن درب اصلی به حرم قرار دارد که خود با طلا و نقره تزئین شده است.
به گفته علی حیدری، استاد تاریخ هنر اسلامی در دانشگاه بغداد «ایوان طلا نماد وحدت هنر ایرانی و عراقی در بستر ایمان بوده؛ هر بازسازی آن روایتی از عشق مؤمنان به امیرالمؤمنین(ع) است.»

در این راستا، کتیبه‌ها و صفحات طلای میناکاری شده‌ نوار گنبد فوقانی حرم، بازسازی شد و در ۱۳ رجب ۱۴۳۰هـ.ق/ ۶ جولای ۲۰۰۹ م کار مرمت به پایان رسید. کتیبه‌های ایوان طلا نیز از سال ۲۰۱۳ ترمیم، بازسازی، طلاکوبی و به جایگاه اصلی خود بازگردانده شدند.

وضعیت کنونی ایوان طلا

امروز ایوان طلا نه فقط بخشی از بنای حرم امام علی(ع) است، بلکه از دورترین نقاط صحن، انعکاس طلایی آن نشانه‌ای از ورود به عشق و نور شمرده می‌شود. روزانه هزاران زائر از سراسر جهان در برابر این ایوان نماز می‌گزارند.

در سال‌های اخير هزينه فراوانی برای بازسازی، نوسازی، آينه‌كاری و طلاكاری حرم مطهر از سوی نيكوكاران و ثروتمندان شيعه صرف شده است.