مباحث مفهوم‌شناختی میرزا حسن مصطفوی؛ امتیاز تفسیر روشن/ نقل حداقلی از سایر تفاسیر
گروه اندیشه: از اصول مهم و متفاوت در تبیین معانی آیات که ویژگی تفسیر روشن محسوب می‌شود، تأکید بر معانی حقیقی لغات قرآن کریم است و در تفسیر روشن، واژه‌ای از قرآن نیست که جا مانده باشد یا تفسیر نشده باشد که چنین روشی تا به حال بی‌سابقه بوده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در دوره معاصر و به ویژه چند دهه اخیر تفاسیر فراوانی به زبان فارسی و عربی توسط شیعیان به رشته تحریر در آمده است که می‌تواند مورد توجه جدی قرآن‌پژوهان و پژوهشگرانی از رشته‌های مختلف قرار گیرد که قصد تحقیق و پژوهش یا استفاده از قرآن را دارند.
در راستای معرفی، نقد و ارزیابی تفسیر روشن، تألیف میرزا حسن مصطفوی، به عنوان یکی از تفاسیر معاصر، با حجت‌الاسلام و المسلمین حمید حمیدیان، مدرس جامعة المصطفی(ص) العالمیه به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا: در ابتدا لطف بفرمائید معرفی‌ای از نویسنده تفسیر روشن داشته باشید.
میرزا حسن مصطفوی (۱۴۲۶ – ۱۳۳۴ق) فرزند محمد رحیم تبریزی مصطفوی از مفسران معاصر است. وی در سال ۱۲۹۵ در تبریز متولد شد و از کودکی مشغول به تحصیل شد و در سال ۱۳۱۳ پس از گذراندن علوم مقدماتی به قم مهاجرت کرد و سطوح عالی را از محضر اساتید حوزه علمیه قم فرا گرفت و ضمن آن به تدریس سطوح عالی اشتغال ورزید. در سال ۱۳۲۲ به نجف عزیمت کرد و از سال ۱۳۲۵ در تهران اقامت کرده، و خدمات خود را منحصر به خدمات علمی و تصحیح و تحقیق در کتب دینی و معارف اسلامی کرد. وی در تیرماه ۱۳۸۴شمسی از دنیا رفت.
پژوهش‌های قرآنی در آثار وی جایگاه ویژه‌ای دارد که از جمله عبارتند از التحقیق فی کلمات القرآن در ۱۴ جلد به عربی. این اثر از ریشه‌های کلمات قرآنی و تطبیق آنها با موارد و کاربرد آنها بحث و گفت‌وگو می‌کند که حاصل ۱۰ سال تحقیق و تفحص مؤلف و کتاب برگزیده سال ۱۳۶۲ جمهوری اسلامی ایران است. تفسیر روشن به زبان فارسی، در 16 جلد که کتاب مورد گفت‌وگوی ماست و کتاب تصحیح و تذییل متشابهات القرآن. از دیگر موارد است. اشعه نور، ترجمه و شرح بر کتاب تفسیر آیه نور حاج شیخ هادی تهرانی، خودآموز قرآن مجید و سی و دو مجلس در تفسیر سوره حشر، پیرامون معاد و روز جزا در دو جلد، دیگر آثار برجسته او در زمینه قرآن است.
وسعت تحقیقات و ارائه نظریات منحصر به فرد در زبانشناسی و علوم قرآن، ایشان را از دیگر مفسران و قرآن‌پژوهان ممتاز و برجسته‌تر می‌کند. میرزا حسین مصطفوی انسانی سالک و محققی بزرگ و دانشمندی متواضع بود که هیچ‌گاه نخواست که شناخته شود و دانشمندان و محققین او را فقط به عنوان دانشمند و محققی معنوی می‌شناسند.
ایکنا: خب شما توضیحات تقریباً کاملی را در مورد مؤلف تفسیر روشن داشتید، مناسب است که در ادامه به خود تفسیر بپردازیم.
تفسیر روشن برای عموم طبقات نوشته شده و دارای بیان قاطع از جهت لغت و تفسیر و حقائق است و از جمله تفاسیر مهم دوره معاصر بوده که از سال 1366 به بعد منتشر شده است. این تفسیر از نظر بررسی واژه‌ها و مفاهیم و تبیین حقایق کلام خداوند به صورت استدلالی تفسیری قابل تقدیر است؛ که متفاوت از تمامی تفاسیری است که تا به حال نوشته شده است.
همچنان که در مقدمه تفسیر آمده، وی نخست در نظر داشته تفسیری به زبان عربی بنویسد، لیکن از آنجا که تفسیر عربی فراوان و در دسترس همگان قرار دارد، و در میان تفاسیر فارسی نیز تفسیری که از جهات الفاظ و معانی و نظم و تحقیق و قاطعیت و صراحت بیان، ممتاز باشد، وجود نداشته، در نهایت تصمیم می‌گیرد که این تفسیر را به فارسی بنویسد. ضمن آنکه امکان ترجمه آن به زبان‌های دیگر نیز فراهم است.
مطالب و نظریه‌هایی که در تفسیر روشن درباره اسم اعظم و آسمان‌های مختلف و صفات الهی و مفاهیمی همچون ابلیس و شیطان آمده، حکایت از تیزبینی و قدرت علمی مفسر می‌کند. اینکه اصلاً ابلیس کجاست، چه خصوصیاتی دارد و شیطان چیست، باید به این تفسیر مراجعه کرد. در تفسیر عبارت «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» می‌فرماید: «شیطان یعنی موجودی که انحراف از حق داشته و کج باشد و آن اعم است از اینکه در حیوان باشد یا انسان یا جن». در حقیقت، پس از تألیف «التحقیق» و براساس دیدگاه‌های واژه‌شناسی ایشان که در این کتاب ارائه کرده است و با تأکید بر غیرمجازی بودن کلمات قرآن و اهتمام به ابعاد سیر و سلوکی دین است که پایه‌های تفسیر روشن پی‌ریزی می‌شود. در مجموع مخاطبان این تفسیر، فارسی‌زبان‌هایی هستند که به دنبال مسائل اخلاقی و معنوی و توجه به جنبه‌های ارشادی تفسیرند.
ایکنا: تفسیر روشن حاوی چه مطالبی است؟
در این تفسیر نخست لغات هر آیه معنا شده، سپس ترجمه آیه آورده می‌شود، در مرحله بعد چنان چه نیاز باشد روایتی در تفسیر آیه ذکر می‌شود و پس از آن توضیحات و تفسیر و برداشت مفسر بیان می‌شود و در پایان هم نویسنده لطایف و ترکیب آیه را بیان می‌کند.
ایکنا: مفسر در روش تفسیری خود چه روشی را در پیش می‌گیرد و تفسیر او چه ویژگی‌هایی دارد؟
برخلاف روش‌های تفسیری رایج، در تفسیر روشن، نقل از نظر دیگران بسیار اندک و در حد ضرورت دیده می‌شود. دلیل آن شاید یکی این باشد که بسیاری از نظریه‌های مفسران پیشین به مقتضای زمان خودشان نوشته شده و برخی نظرات براساس تغییر معنای آیات به صورت ابهام و تردید مطرح شده است و چه‌بسا در روزگار ما موضوعیت نداشته باشند. دیگر آنکه برخی از مسائل و مطالب موجود در تفسیرهای دیگران با توجه به دانش و پیچیدگی شرایط دنیای جدید نه تنها گرهی از ابهامی باز نمی‌کند، بلکه بیشتر بر ابهام‌ها می‌افزایند. شاید ایشان چنین چیزهایی یا چیزهایی شبیه این را احساس می‌کرده است و به همین خاطر کمتر به سمت نقل نظرات دیگران رفته است.
ایکنا: ویژگی‌های تفسیری این تفسیر چیست؟
ویژگی‌های این تفسیر که در مقدمه مؤلف هم بازگو شده عبارت است از این که ترجمه تمام لغات از کتاب مؤلف به نام التحقیق فی کلمات القرآن اخذ شده است. همچنین وی اعتقادی به اختلاف قرائات ندارد و قرائتی به جز قرائت مشهور را معتبر نمی‌داند و در این باب بحث مبسوطی آورده است. مؤلف در نقل اقوال و آرای مفسرین پیشین، بسیار خوددار و نقل آرای برخی از مفسرین را تکثیر شبهه و ایجاد حیرت و ضلالت می‌داند و معتقد است «مفسر، در صورتی که دارنده شرایط تفسیر باشد و از نورانیت باطنی و روحانیت تام و آگاهی علمی و ادبی برخوردار باشد، به واقعیت و حق نزدیک خواهد شد و نیازی به این آراء ندارد.»
همچنین مفسر، در جلد نخست کتاب، مقدمه‌ای مختصر به نگارش در آورده و به خصوصیات تفسیر و یاد کرد اصول موضوعه اشاره دارد. از اصول مهم و متفاوت در تبیین معانی آیات که به عنوان ویژگی این تفسیر محسوب می‌شود همان تأکید بر معانی حقیقی لغات قرآن کریم است.
در کتاب التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم و تفسیر روشن، واژه‌ای از قرآن نیست که جا مانده باشد یا تفسیر نشده باشد. این روش تفسیر تا به حال بی‌سابقه بوده است و با این خصوصیات که مفسری محکم و متقن کلام خداوند را تفسیر کرده باشد، دیده نشده است.
همچنین مؤلف در تفسیرش به مبانی خاصی معتقد است که به طور خلاصه می‌توان از استفاده از اخبار معتبر، نفی تحریف، مخالفت با تفسیر به رأی و تأکید بر معنای حقیقی به عنوان مبانی او یاد کرد.
ادامه دارد ...
معرفی تفسیرها برای من بسیار جالب است. ایشالا توفیق مطالعه هم پیدا کنیم 
