دعا عبادتی مستمر و بی‌ارتباط با حال خوش و ناخوش است

به گزارش ایکنا، نشست «دعا در آیات و روایات»، شب گذشته، 13 اردیبهشت‌ماه، به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی و با سخنرانی مجید معارف، استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، برگزار شد که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

ما پنج آیه در مورد روزه داریم که از آیه 183 تا 187 سوره «بقره» است. در این پنج آیه‌ای که مخصوص روزه است، یک آیه که آیه 185 باشد، در مورد دعا است که فرمود: «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ». این خود حکایت از اهمیت دعا در ضمن ماه مبارک رمضان می‌کند. مطلب قابل تأمل این است که در ماه رمضان دعا موضوعیت دارد؛ مخصوصاً در ایام و لیالی قدر. در قرآن به شب قدر اشاره شده اما در روایات با لیالی مواجه می‌شویم؛ چنان‌که شب‌های، نوزدهم، بیست‌و‌یکم و بیست‌و‌سوم به عنوان لیالی قدر عنوان شده‌اند. برخی از مفسرین یک نکته ذوقی گفته‌اند و آن اینکه درست است که لیلةالقدر در قرآن مفرد است، اما سه بار تکرار شده و به همین دلیل، رمزی در این مطلب است که شما شب قدر را در سه شب جست‌وجو کنید اما در روایات و آموزه‌های ائمه(ع)، ما سه شب را به عنوان لیالی قدر داریم.

مأموریت هریک از شب‌های قدر چیست؟

هریک از این سه شب طبق روایات اهل بیت(ع) یک مأموریتی دارد؛ به شب نوزدهم، شب تقدیر می‌گویند؛ یعنی پیش‌نویس مقدرات را برای یک سال آینده روشن می‌کنند و از طریق ملائکه به حجت خدا ابلاغ می‌شود و این همان معنای «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» است؛ یعنی برنامه یک سال آینده روشن است و جاری و ساری است، بدون اینکه مستلزم جبر باشد. شب بیست‌ویکم در روایات امامیه، شب ابرام نامیده شده که به معنای قطعیت‌یافتن است؛ یعنی مقدراتی که شب نوزدهم روشن شده، امشب به سمت قطعیت و حتمیت می‌رود. در فاصله شب نوزدهم و بیست‌و‌یکم یک مقدار می‌تواند این مقدرات تغییراتی کند و در این وسط دعا تعیین‌کننده است که ما تقدیر را به حسن تقدیر تبدیل کنیم. در شب نوزدهم نیز خداوند براساس دعاهای ما تقدیر می‌کند.

شب بیست‌و‌سوم در لسان روایات ما، شب امضا است؛ یعنی مقدراتی که نهایی می‌شود، به امضای خداوند می‌رسد و در طول سال جاری و ساری است و این رابطه این سه شب است. در فاصله شب بیست‌ویکم تا بیست و سوم نیز جای تغییر وجود دارد که وابسته به ادعیه ما است. در لیالی قدر باید ادعیه ما دو جهت‌گیری داشته باشد؛ یکی نسبت به گذشته و دیگری نسبت به آینده. نسبت به گذشته از گناهان خود طلب عفو و مغفرت می‌کنیم و امام صادق(ع) نیز فرمودند، بهترین دعا، استغفار است و همچنین این ادعیه، آینده را می‌سازد و اگر بدانیم این شب‌ها سرنوشت‌ساز است، در این صورت اصلاً خواب به چشم ما نمی‌آید.

مختصات دعا در قرآن

اما به دعا در قرآن و روایات می‌رسیم. در قرآن در مورد اصل دعاکردن و دعاهایی که وجود دارد و به ما یاد می‌دهد که چه بخواهیم و چه نخواهیم، آیات مختلفی داریم. در مورد اصل دعا سه آیه داریم؛ یکی آیه شصت سوره «غافر» است که خداوند خیلی قاطع می‌گوید: من را بخوانید تا شما را اجابت کنم. نظیر این آیه، در سوره بقره است که به رسول خود فرمود: وقتی بندگان، سراغ من را از تو می‌گیرند، من نزدیک هستم. حتی نمی‌گوید بگو من نزدیک هستم، بلکه می‌گوید من نزدیک هستم و دعوت خواننده را لبیک می‌گویم. آیه سوم، آیه آخر سوره «فرقان» است که در وصف عبادالرحمن می‌گوید: ای پیامبر(ص)، به مردم بگو: اگر دعا نباشد، خدا برای شما وزن و ارزشی قائل نیست؛ یعنی ارزش شما از بستر دعاها بازیابی می‌شود. پس از اینکه سه آیه در مورد اصل دعا وارد شده، یک رشته دعا در قرآن داریم که خود خدا این دعاها را به عنوان آیه‌هایی نازل کرده و یا راوی ادعیه انبیا(ع) است که جنبه آموزشی دارد.

در روایات شیعه و سنی نیز روایات بسیاری داریم و به‌قدری تعداد آنها زیاد است که برخی محدثین کتاب‌الدعا دارند که برای نمونه، می‌شود در اصول کافی کتاب‌الدعا را مشاهده کرد. در این روایات کتاب‌الدعا، به چند مسئله مهم می‌رسیم؛ یکی از آنها طبیعت‌شناسی دعاست. دوم، ارتباط انسان با خدا از طریق دعا، سوم، آداب و شرایط دعا که چه بخواهیم و چطور بخواهیم که دعا را به صورت کاربردی نشان می‌دهد و همچنین پیامدها و لوازم دعا را داریم و احساس می‌کنیم برخی آیات قرآن در این روایات تفسیر می‌شود.

روایات و طبیعت‌شناسی دعا

در روایات در مقام طبیعت‌شناسی دعا، دعا به عبادت وصل شده است و می‌گوید ماهیت دعا چیزی جز عبادت خداوند نیست. در آیه 60 سوره «غافر» می‌گوید: من را بخوانید تا شما را اجابت کنم، سپس می‌گوید: کسانی که از عبادت من تکبر می‌کنند، به جهنم می‌روند. امام صادق(ع) می‌گویند: مراد، استکبار از دعا است و شما نباید از دعا تکبری داشته باشید.

حال، به خاطر آورید نماز یک عبادت است. اگر نماز که عبادت است به صورت روزمره خوانده می‌شود، پس اگر هم دعا از مقوله عبادت شد، باید به سبد فعالیت روزانه ما بیاید و همیشه دعا کنیم اما همیشه می‌خواهیم دعا کنیم یا هنگام گرفتاری‌ها؟ می‌گوییم خیر، نماز هم یومیه است و به گرفتاری ارتباطی ندارد و دعا نیز همین‌طور است. دعا در احوالات خوش و ناخوش باید خوانده شود.

امام صادق(ع) فرمود: وقتی که مؤمن در حال خوشی دعا می‌خواند و دعای او بالا می‌رود، این صدا در عالم بالا ذخیره می‌شود و بعد، یک روزی هم همین مؤمن ممکن است دچار یک نیاز و مشکلی شود که برای رفع آن دعا کند که باز هم دعای او بالا می‌رود که فرشتگان می‌گویند این صوت آشناست؛ یعنی این آدم همانی است که در حالت خوبی و خوشی دعا می‌کرد و دعاهای او بالا می‌آمد و حال امروز برای برطرف ساختن حاجتی دعا می‌کند و استمرار دعا این است که صوت انسان را تبدیل به صوت آشنا می‌کند. سپس امام صادق(ع) می‌گویند: امام علی(ع) مردی بسیار دعاکننده بود.

دعا باید مستمر باشد

از امیرالمؤمنین(ع)، انسانی پویاتر در صحنه جامعه کسی را نمی‌شناسیم. در بین ائمه(ع)، حضرت امیر(ع) جدای از جایگاه تقوا و ... که داشت، خلیفه هم بود و این آدم بسیار دعا می‌کند. یک نفر به امام سجاد(ع) می‌گوید تو چقدر عبادت می‌کنی. می‌فرماید اگر امیرالمؤمنین(ع) را می‌دیدی چه می‌گفتی. دعا عبادت است و عبادت نیز باید مستمر باشد و ارتباطی با حال خوش و ناخوش ندارد، اما ما تصور کردیم دعا فقط ابزاری برای حل مشکلات ما باشد اما اینچنین نیست. آیا صحیفه سجادیه تجلی یک انسان درمانده و عاجز است؟ خیر. امام سجاد(ع) با خدا دیالوگ برقرار می‌کند و تقاضای افزایش معرفت می‌کند و بر پایه معارف صحیفه، در دانشگاه پروژه‌های علمی زیادی اجرا شده است بنابراین در روایات اهل بیت(ع) قبل از هر چیزی روی این مطلب تأکید شده که ماهیت دعا عبادی است و در این عبادت می‌توانید تقاضای معرفت‌شناسی نیز داشته باشید.