جامع و عقلانی بودن شریعت از نگاه ملاصدرا

به گزارش ایکنا، آیت‌الله احمد مبلغی، استاد سطح خارج حوزه علمیه، ششم بهمن ماه در نشست علمی «رابطه عقل عملی و شریعت» که از سوی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم برگزار شد، با اشاره به تعریف شریعت از منظر ملاصدرا، گفت: ملاصدرا شریعت را در جایی تعریف نکرده است ولی برخی از عبارات وی نزدیک به تعریف است و ظرفیت آن را دارد تا تعریف شریعت از آن عبارات گرفته شود. 

وی افزود: ملاصدرا، وقتی حقیقت انسان را به ظاهر و باطن تقسیم کرده تعبیری دارد که می‌توان از آن تعریفی برای شریعت به دست آورد، براین اساس، شریعت امری است که قوام آن بر پایه پرداختن به ظاهر بنا شده است، با هدف اصلاح خلق متناسب با شرایطی که دارند جهت نیل به کمال و دستیابی به سلامت مآل. شریعت، عقلانی است تا جایی که می‌توان گفت شریعت، عقل ظاهر و  عقل، شریعت باطن است.

مبلغی با بیان اینکه ماهیت کارکردی شریعت عبارت از سیاست ابدان، قوای انسانی و ارائه ساز و کارهای صورت‌ساز، اضافه کرد: ملاصدرا حقیقت انسان را به ظاهر جلی و باطن خفی تقسیم کرده و دو مؤلفه به دنبال آن آورده است، از جمله اینکه ظاهر جلی مجرای سیاست ابدان و قواست و عنصر دیگر این است که قوام شریعت، مصلحت برای اصلاح خلق با هدف نیل به کمال و یا سلامت مآل است. 

استاد سطح خارج حوزه علمیه با بیان اینکه ملاصدرا شریعت را رفتار و عمل می‌داند و آن را به قوانین تفسیر کرده است، افزود: نکته قابل اهمیت اینکه شریعت در کلمات ملاصدرا دو استعمال دارد، یکی مرادف با دین است و دیگری شریعت را به معنای خاص یعنی جزئی از دین معنا کرده است. وی بیشتر موارد، شریعت را به معنای بیان حقایق و نیل به آن هم به کار گرفته است که ناشی از نگاه فلسفی ایشان است.

نماینده مجلس خبرگان رهبری با اشاره به خصایص شریعت، اظهار کرد: در کلمات ملاصدرا بابی به این معنا باز نشده ولی تعابیری دارد که می‌توان خصائصی را برای شریعت از آن به دست آورد. اولین خصلتی که ایشان برای شریعت قائل است رحمانی بودن آن است؛ دیگری ربانیت یعنی شریعت فیض خداوند به بشر است لذا ربانی است. همچنین تعابیری مانند الشریعة الحقه، الشریعة الناموسیه(قانون)، الشریعة البیضاء(یعنی تاریکی و ظلمت در آن نیست و ظاهرا وصف بیضاء برای شریعت در روایات هم آمده است). الشریعة العقلیه و الحکمیة، شریعة المصلحی ، الشریعة الفطریه، الشریعة الختمیة و... را به عنوان خصلت‌های دیگر شریعت بیان کرده است. همچنین اوصاف دیگری که برای شریعت ذکر کرده است از جمله الشریعة السمحیه، الشریعة الغراء(شریف و بزرگ).  

مبلغی اظهار کرد: بنابراین جامع بودن، سهل و آسان بودن، پیوند با فطرت داشتن، روشنی‌بخشی و دورکردن از ظلمات از ویژگی‌هایی است که وی برای شریعت برشمرده است؛ بر این اساس، شریعت از خاستگاه عنایت و رحمت الهی برای بندگان متناسب با نیازهای فطری آنان و برخورداری از وضعیت سهل و پرنفع و پرسود و بسیار فراگیر و ناظر و متمرکز بر مصالح عباد و کاملا هماهنگ با عقل وضع شده است. 

مقاصد الشریعة از منظر ملاصدرا

استاد سطح خارج حوزه علمیه با اشاره به مقاصد شریعت، بیان کرد: ملاصدرا در بحث مقاصد شریعت ادبیات شفاف‌تری نسبت به خصایص شریعت دارد. ایشان، سوق دادن و بردن مردم به سمت قرب الهی و جوار خدا و کسب معرفت الهی، همچنین استخدام و به کارگیری غیب برای عالم شهادت و شهوات را به خدمت عقول درآوردن و ارجاع جزء به کل و سوق دادن دنیا به آخرت را جزء مقاصد شریعت بیان کرده است.

مبلغی تصریح کرد: محسوس کردن معقول، مطیع کردن قوای نفسانی در برابر قوای مطئمنه و ایجاد عدالت هم از دیگر مقاصد شریعت است که ملاصدرا به آن اشاره کرده است؛ از دید وی، قوانین شریعت برای حفظ عدل است و عدل سبب می‌شود تا شهوات در خدمت عقول در آیند نه اینکه نفی شوند، همچنین بدون عدالت، دین پایدار نمی‌ماند و همه چیز به فنا می‌رود. همچنین ملاصدرا فلسفه و هدف شریعت را منضبط کردن سیاست مدنی، حفظ نسل و تزریق حکمت در نظام معیشت مردم می‌داند و اینکه دین آمده تا مردم دنیای بهتری هم داشته باشند و با فتنه‌هایی که نظام معیشت مردم را بهم می‌ریزد، مبارزه کند.

استاد سطح خارج حوزه علمیه گفت: مقاصدیون وقتی مقاصد شریعت را بیان می‌کنند، این موضوع را خیلی روشن نکرده‌اند که مراد این است که تقید به دین حفظ شود، نهاد دین یا کارکردهای دین؟ در کلام ملاصدرا، یکی از کارکردهای دین، این است که دنیا به سمت آخرت سوق داده شود، همچنین نفس اماره به بند کشیده شود و برخی هم کارکردهای اجتماعی است؛ در مجموع، زاویه‌ای که ملاصدرا برای مقاصد شریعت وارد کرده، متفاوت از زاویه نگاه مقاصدیونی است که به این نام معروف شده‌اند.

مبلغی تصریح کرد: ملاصدرا به کارکردهای شریعت نگاه دارد، لذا برخی کارکردها را تهذیب نفس، ربط دنیا به آخرت و قرب و عدل می‌داند، بخشی از مقاصد هم به نفس آدمی برای تهذیب توجه دارد، برخی از این مقاصد توجه به مآل و آخرت دارد، بخشی از آن  وصل بین ظاهر و باطن و محسوس و معقول است. بخشی از مقاصد، اجتماعی است مانند سیاست مدنی و نبود ظلم و حفظ نسل و ایجاد بهترین نظام برای معیشت خلایق و حفظ آن از آفات.

استاد سطح خارج حوزه علمیه گفت: آقای واعظ‌زاده خراسانی یک فعالیت تحقیقی قرآنی بر روی بحث مقاصد الشریعة کرده بود که بحث جالب و جدیدی است. ایشان آیاتی استخراج کرده که از مقاصدالشریعة به دست می‌آید. از ویژگی‌های ایشان تفسیر دقیق قرآن بود و در تفسیر آیات، تحلیل واژگانی کرده و سیاق‌شناسی خوبی از آیات داشت و نکاتی را ذکر می‌کرد. بنابراین اگر مقاصدالشریعة ملاصدرا را با مقاصد الشریعة آقای واعظ‌زاده مقایسه کنیم، او از منظر فلسفه وارد شده و ایشان از منظر تفسیر قرآن و افراد دیگر ممکن است از خاستگاه اصول سراغ آن رفته باشند. 

ویژگی‌های عقل عملی

وی با اشاره به رابطه عقل عملی و شریعت، اضافه کرد: ملاصدرا تا جایی که بنده دیده‌ام، بیان شفافی در این زمینه ندارد لذا کشف مقصد و مطلوب وی بسیار دشوار است برخلاف علامه طباطبایی که این مسئله را به صورت واضح بیان کرده است؛ او معتقد است عامل اصلی ساختن اعتباریات، عقل عملی با بهره‌گیری از وحی است؛ او تصریح کرده است که شریعت، حاوی مقررات اعتباری است، علامه به این موضوع پرداخته که چه شد انسان از روز اول وارد تسخیر عالم و زندگی و ... شد؛ از نگاه وی اگر اعتباریات نباشد دین و تمدن و زندگی رخ نمی‌دهد.

مبلغی افزود: هیچ کسی از نقطه صفر مانند علامه شروع نکرده و مع الاسف حوزه علمیه هم روی نظریه وی کار چندانی نکرده است مگر اینکه چند مقاله بیان شده باشد، اساس نگاه وی از خاستگاه منظم و منسجم برمی‌خیزد و بوی نظریه اعتبارات در تفسیر و اصول و کلام و ... او مشهود است؛ وی نظریه ای برای ربط بین افعال و جزا و ثواب آنها هم ارائه کرده است. علامه عقل عملی را عامل اعتباریات می‌داند و اینکه شریعت هم اعتباری است، در اینجا این سؤال مطرح است که پس خداوند هم معاذالله عقل عملی دارد؟ در اینجا عبارات علامه کوتاه و نیازمند تامل است.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: اصولیون نوعا، اراده تشریعی و تکوینی را از حیث کارکردی و لازمیت یکی می‌گیرند، ولی علامه معتقد است که اراده تشریعی به اعتباریات تعلق پیدا نکرده است. وی معتقد است اراده خداوند به سمت اغراض حاصل از رفتار و تعلیم اعتباریاتی که حاصل فطرت است، رفته. یعنی شارع آمده فطرت انسان را به او یادآوری کند چون خود او آن را نمی‌شناسد. یعنی در مجموع، اعتباریات را از ساحت خدا دور کرده و در عین حال می‌گوید شریعت، اعتباری است. البته اینکه علامه بین این دو موضوع جمع کرده خودش نیازمند تامل است.

وی با اشاره به ویژگی‌های عقل عملی از منظر ملاصدرا، افزود: اولین ویژگی ایده تطابق عقل و نقل و عقل و شریعت و دومی اقتران عقل و نقل است. از دید وی ما یک سنخ اوامر عقلی و یک سنخ هم اوامر شرعی را داریم و باید از هر دو تبعیت کنیم. سومین ویژگی عقل عملی از منظر وی، استعمال فکر است و بدون آن اجتهاد ممکن نیست.