شیخ صدوق، پیشگام حل چالش‌های اعتقادی شیعیان پیرامون غیبت امام عصر(عج) + فیلم

کنکاش و بحث درباره انتظار و ظهور امام زمان(عج) برای جامعه شیعه بسیار مهم است و گاه شبهاتی در این‌باره مطرح می‌شود که باید پاسخ مناسب دریافت نماید.

خبرنگار ایکنا به مناسبت ایام میلاد امام عصر(عج) با حجت‌الاسلام و المسلمین سیدحسن طالقانی، مدرس حوزه و معاون پژوهشکده کلام اهل‌بیت پیرامون اهمیت مهدویت در دین اسلام گفت‌وگو کرده است که حاصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛

موضوع مهدویت و انتظار یکی از محورهای اصلی و مهم در باورهای اسلامی و به طور خاص باورهای شیعی است گرچه مسئله مصلح به عنوان یک باور عمومی و جهانی در بین تمام ادیان و مکاتب الهیاتی مطرح شده است ولی این آموزه به طور ویژه با عنوان مهدویت از آغاز اسلام و در آموزه‌های نبوی مطرح شده است. اینکه در آخرالزمان مصلحی جهانی از نسل پیامبر(ص) ظهور خواهد کرد و پایان این جهان را در مسیر هدایت و صلاح به پایان خواهد برد. این باوری است که از صدر اسلام مورد توجه جریان‌های اسلامی قرار گرفته است ولی به طور خاص در تعالیم شیعی مصداق آن موعود، امام دوازدهم و نسل نهم از فرزندان امام حسین(ع) معرفی شده است. نام و ویژگی‌های ایشان در روایات مختلف در دوران‌های مختلف بارها و بارها مطرح شده و مسئله طول عمر امام عصر(عج) و غیبت ایشان بارها توسط امامان مطرح شده است. به همین دلیل حتی پیش از ولادت ایشان، شیعیان و اصحاب خاص اهل بیت(ع) کتاب‌هایی پیرامون امام مهدی(عج) و مسئله انتظار و ویژگی‌های دوران غیبت به رشته تحریر درآوردند و روایات را در این موضوع گردآوری کردند.

جریان واقفیه و انحراف در مسئله مهدویت

مسئله انتظار موعود به عنوان کسی که منتقم خون سیدالشهدا(ع) خواهد بود در طول دوران حضور ائمه(ع) بارها منشا پیدایش گروه‌های انحرافی هم شد. جریان‌های مختلف شیعی، مسئله مهدویت و قیام را مطرح کردند و افراد مختلفی نه تنها از غیر شیعیان حتی از شیعیان گاه در مصداق مهدی(عج) منتظر به انحراف رفتند و برخی از امامان را به عنوان مهدی(عج) مورد توجه قرار دادند که در تاریخ تفکر شیعی مورد توجه است. یکی از مهمترین این جریانات که در طول تاریخ تشیع جریان‌ساز شد واقفیه بود که پس از شهادت امام موسی بن جعفر(ع) با ادعای اینکه امام کاظم(ع) همان مهدی موعود است مدعی غیبت امام موسی بن جعفر(ع) شدند و شهادت ایشان را انکار کردند. این جریان در تاریخ تشیع جریان گسترده‌ای بود و تاثیرات فراوانی بر جای گذاشت.

عرض کردم مسئله مهدویت در طول تاریخ تشیع مورد توجه بوده است و جریان‌های مختلفی پدید آورده و کتاب‌های متعددی در این زمینه به نگارش درآمده تا اینکه در زمان امامت حسن عسکری(ع) در سامرا در سال 255 ولادت امام عصر(عج) اتفاق افتاد و برخی از دوستان و شیعیان خاص از نزدیکان امام عسکری(ع) در ملاقات‌هایی که در سامرا در منزل امام عسکری با ایشان داشتند موفق به دیدار و رویت امام دوازدهم شدند و در طول این چند سال امام عسکری(ع) با شیوه‌های مختلف برای خواص و کسانی که مورد اعتماد بودند مسئله ولادت فرزندشان را آشکار کردند.

بعد از شهادت امام عسکری(ع) درباره امر وصی آن حضرت و امام بعدی در بین عموم شیعیان مسئله مورد سوال و البته تردید واقع شد. کسانی که در طول این مدت مسئله تولد فرزندشان را شنیده بودند یا به زیارت آن حضرت مشرف شده بودند معتقد بودند امام بعدی فرزند ایشان است و به امامت امام عصر(عج) معتقد شدند ولی به این جهت که برای حفظ جان امام عصر، حضرت از همان هنگام شهادت پدرشان در پرده غیبت رفتند و جز خواص از اصحاب ایشان کسی توفیق زیارت ایشان را نداشت، همین مسئله سبب پیدایش شبهات مختلفی شد و افراد متعددی مدعی امامت و توقف شدند که در کتب فرق تعداد فرقه‌هایی که در این دوران در جامعه شیعی پدیدار شده است ذکر شده و حتی تا 15 فرقه را ذکر کردند.

دوران حیرت شیعیان در مسئله امامت

جریان اصلی تشیع با هدایت علمای شیعه که در دوران ظهور، تحت تعلیم آموزه‌های اهل بیت قرار گرفته بودند و شواهد ولادت امام مهدی(عج) را مشاهده کرده بودند مسئله امامت امام عصر(عج) را به جد مورد توجه قرار دادند و با ادله نقلی و عقلی به اثبات امامت ایشان پرداختند. این مسئله به دلیل طولانی شدن دوران غیبت به ویژه پس از پایان یافتن غیب صغری و شروع دوران غیبت کبری ابهامات بیشتری در جامعه به وجود آورد و این دوره دوره‌ای است که تحت عنوان دوران حیرت از آن یاد می‌شود که شیعیان دچار حیرت شده بودند که امام آنها کیست، لذا آرام آرام حجم شبهات بیشتر شد تا اینکه در نیمه دوم قرن چهارم شیخ صدوق به طور خاص به مسئله مهدویت توجه کرد. یکی از آثار ایشان کمال الدین است که در آن با بهره‌گیری از روایات و تاریخ انبیا مسئله غیبت امام عصر(عج) را تبیین کرده، معقول جلوه داده و شبهات پیرامون این مسئله را پاسخ داده است.

از قرن چهارم دفاع عقلی از مسئله غیبت امام عصر(عج) مورد توجه متکلمان شیعه قرار گرفت. در طول تاریخ تشیع از قرن چهارم تا کنون آثار فراوانی با رویکردهای مختلف حدیثی و کلامی و تاریخی و ... در مسئله مهدویت تالیف شده است. البته دشمنان مذهب شیعه برای مقابله با تشیع در طول این سال‌ها ساکت ننشستند و آثار مختلفی در ایجاد تردید و شبهه در بین جامعه شیعه پیرامون مسئله مهدویت ایجاد کردند. در کنار آن، جریانات مختلفی مدعی مهدویت شدند. در طول این سال‌ها شخصیت‌های متعددی هم درون و هم بیرون جامعه شیعی سراغ داریم که در نقاط مختلف ادعای مهدویت کردند. این مسئله هم در فرقه‌های شیعه مثل اسماعیلیه و زیدیه بارها اتفاق افتاده است و هم در جامعه شیعه اثنی عشری کسانی در طول تاریخ مدعی ارتباط ویژه با امام عصر(عج) بودند و فرقه‌های انحرافی را به وجود آوردند.

به هر حال مسئله مهدویت به عنوان یکی از ارکان تفکر شیعه امامیه که قرائت صحیح از اسلام محمدی است مطرح است. این اعتقاد شیعه است و یکی از مهمترین ارکان اعتقاد تشیع است که اگر کسی در این بخش دچار انحراف شود اساس باورش دچار مشکل می‌شود. طبیعتا اهتمام به مسئله مهدویت یکی از مسائل مورد توجه بوده و باید مورد توجه بیشتر قرار بگیرد چون رکن اعتقادی ما است. علمای شیعه ابعاد مختلف مهدویت را کاویدند ولی کماکان مهدویت از محوریت کانونی اعتقادات شیعی خارج نشده است و اولویت پژوهش درباره مهدویت کمرنگ نشده است و همچنان مسئله مهدویت در نقطه کانونی اعتقادات شیعه قرار دارد و پژوهش‌های فراوانی را می‌طلبد.

کتاب مکیال المکارم

در این میان یادی کنیم از یکی از آثار علمی فاخر در موضوع امام عصر(عج) که در سده پیش به نگارش درآمده. کتابی که با عنایت ویژه امام عصر(عج) تالیف شده و شاید به همین دلیل در طول یکصد سال گذشته به شدت مورد توجه قرار گرفته و در جامعه ایمانی تاثیرگذار بوده است؛ کتاب مکیال المکارم. این کتاب تالیف آیت‌الله سیدمحمدتقی موسوی اصفهانی مشهور به فقیه احمدآبادی است که از علمای سده پیش است. مرحوم صاحب مکیال عمر طولانی نداشته و در 48 سالگی از دنیا رفته. در این مدت کوتاه آثار فراوانی بر جای گذاشته است اما در این میان یکی از مهمترین آثار باقی مانده از ایشان مکیال المکارم است.

کتاب مکیال المکارم چنانکه خود ایشان در مقدمه کتاب ذکر کرده با عنایت ویژه حضرت ولی عصر(عج) تالیف شده است. سیدمحمدتقی موسوی اصفهانی در مقدمه مکیال می‌نویسد گرچه در کتاب‌های دیگر پیرامون وظیفه مومنان در دوران غیبت مطالبی گردآوردی کرده بودم ولی تصمیم داشتم پیرامون مسئله وظایف مردم در دوران غیبت و به طور خاص دعا در باب امام عصر(عج) کتاب مستقلی بنویسم و این مسئله را به طور ویژه مورد توجه قرار دهم تا اینکه شبی در خواب وجود نورانی حضرت مهدی(عج) را زیارت کردم و آن حضرت با زبان فارسی به من فرمودند این کتاب را بنویس و نام آن را مکیال المکارم بگذار. ایشان می‌گوید من از خواب بیدار شدم در حالی که بهجت لقای امام منتظر وجودم را فراگرفته بود و تصمیم بر تالیف کتاب گرفتم. وقتی ایشان به مکه مشرف می‌شود به بیماری وبا مبتلا می‌شود و با خدا عهد می‌کند اگر سالم به وطن برگردم کار کتاب را شروع می‌کنم. ایشان به سلامت از مکه بازمی‌گردند و پس از بازگشت این کتاب را در دستور کار قرار می‌دهند.

ایشان کتاب را در پنج بخش اصلی به نگارش درآوردند؛ بخش اول در باب وجوب شناخت امام است، در بخش دوم مسئله امامت حضرت را مطرح می‌کنند و به اثبات آن می‌پردازند، در بخش سوم حقوقی که امام بر مردم دارند را ذکر می‌کنند که به واسطه این حقوق باید در حق حضرت دعا کرد. در بخش چهارم ویژگی‌های حضرت را بیان می‌کند که هر کس این ویژگی‌ها در وجودش باشد باید برایش دعا کرد، در بخش پنجم بحث می‌کند حالا که امام حقوقی دارد و ویژگی‌هایی دارد که این ویژگی‌ها مستلزم وجوب دعا است باید برای حضرت دعا کنیم و در این بخش به آثار دعا برای حضرت می‌پردازد.

کتاب با شیوه بدیعی گردآوری شده است که هم اهل علم از کتاب بهره می‌گیرند و هم عموم جامعه ایمانی بهره‌مند می‌شوند. به عنایت امام عصر(عج) این کتاب مورد توجه مومنان قرار گرفته و تاثیرات زیادی در دهه‌های گذشته در جامعه ایمانی داشته است.

گفت‌وگو از محسن مسجدجامعی