حل مشکلات موقوفات نیازمند استفاده از ابزارهای تأمین مالی اسلامی است

محمد‌جواد توکلی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌و گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، درباره مشکلات موجود در حوزه وقف و راهکارهای حل این مشکلات اظهار کرد: وقف یکی از ظرفیت‌های اقتصاد اسلامی است که به شیوه مناسب از این ظرفیت استفاده نشده است و این ظرفیتی که می‌توانست در موارد مختلف از جمله در تأمین اجتماعی و اشتغال‌زایی کمک کند، به دلایل مختلفی آن‌گونه که باید و شاید نتوانسته نقشش را ایفا کند.

ساختار سازمان اوقاف بروز و کارآمد نیست
وی افزود: چند مشکل را می‌توان در زمینه اوقاف مطرح کرد که مهم‌ترین مشکلی که در بحث اوقاف وجود دارد، ساختار نهادی سازمان اوقاف است که این ساختار، ساختاری بروز و کارآمد نیست و به تبع این ساختار ناکارآمد، مشکلات انگیزشی هم برای وقف ایجاد شده و باعث شده تا انگیزه‌های واقفان هم  مسکوت شده و انگیزه‌های واقعی برای وقف شکل نگیرد.
توکلی خاطرنشان کرد: در بحث مدیریتی ساختار اوقاف باید عنوان کرد که هرچند ما دارای سازمان اوقاف و امور خیریه هستیم که به گونه‌ای سعی کرده‌اند مشکلات اوقاف را حل کنند، اما به خاطر پیچیدگی‌هایی همانند مشکلات فقهی و اجرایی که وجود دارد، بسیاری از موقوفات به شکل کارآمد اداره نمی‌شوند. در زمینه مشکلات حوزه وقف، گاهی اوقات مشکل از متولیان وقف است و گاهی شاهد مشکلات فقهی هستیم و مسائلی از این دست باعث شده تا موقوفات کارایی لازم را نداشته باشند.

کارکرد اقتصادی وقف منفی شده است
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: یکی از تحلیل‌هایی که برخی از محققان اقتصاد اسلامی در زمینه مشکلات موجود در زمینه اوقاف به آن اشاره کرده‌اند، این است که قبل از انقلاب اسلامی، موضوعی با عنوان فروش زمین‌های وقفی مطرح شد که باعث شد مشکلات انگیزشی برای انجام وقف به وجود آید. بنده این مشکلات وقف را زمانی احساس کردم که برای خرید منزل و زمین مراجعه کردم و مشاهده کردم که زمین وقفی، حدود 40 درصد ارزان‌تر از زمین غیروقفی است.
وی افزود، با مشاهده چنین وضعیتی، این سؤال در ذهن من شکل گرفت که چرا این نهاد اسلامی و به عنوان یک نهاد متکامل، به سرانجامی رسیده است که کارکرد آن تبدیل به یک کارکرد منفی اقتصادی شده است و به گونه‌ای شده که اگر زمینی وقفی است باید ارزش کم‌تری داشته باشد. بنده معتقدم که متدینین ما باید انگیزه‌هایی داشته باشند که عایدی‌ای را به سازمان اوقاف برسانند که آنان نیز بتوانند اهداف عالی وقف را تحقق بخشند.

در ساختار نهادی وقف تجدید‌نظر شود
توکلی یکی از دلایل این موضوع را پابرجا نبودن مالکیت افراد در زمین یا ساختمان وقفی، دانست و گفت: افراد در چنین املاکی، حق انتفاع دارند اما به واسطه این‌که این حق انتفاع -حداقل در ساختار نهادی که ما تعریف کرده‌ایم- یک حق انتفاعی دائمی نیست، این مشکل وجود دارد، چون یک ساختاری ایجاد شده که این موقوفه، آن‌گونه که باید و شاید جاذبه ندارد و شاید بسیاری از مردم هنگامی‌که چنین فضایی را مشاهده می‌کنند رغبتی به وقف نشان نمی‌دهند.
وی ادامه داد: به نظر بنده اگر ما بخواهیم مشکلات وقف در کشور را حل کنیم، لازم است که یک تجدید نظری در ساختار نهادی وقف داشته باشیم. مخصوصاً باید مدیریت غیرمتمرکز را در اوقاف  مطرح کنیم و سازمان اوقاف از حالت تصدی‌گری خارج شده و بیشتر مسئولیت نظارتی داشته باشد و در ساختاری که در وقف وجود دارد و ما دارای یک متولی در اوقاف هستیم به جای آن، متولی‌ها مسئول شوند و این ساختار به گونه‌ای باشد که سازمان اوقاف، به جای این‌که خودش مستقیماً درگیر شود، بیشتر متولی نظارت بر چگونگی مدیریت اوقاف باشد و این نیازمند یک شبکه اطلاع رسانی درباره اوقاف است.

وجود مشکلات فقهی در حوزه وقف
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تصریح کرد: در برخی موارد وقف‌هایی که در شرایط قدیم وقف شده‌اند، با اقتضائات امروز سازگار نیستند. در برخی موقوفات که واقفان دقت‌های لازم را در وقف مبذول نداشته‌اند و موقوفه بلاتکلیف مانده است، دارای مشکلات فقهی هستیم. بنده نمونه آن‌را مشاهده کرده‌ام که زمین موقوفه‌ای که صد سال پیش، زمین زراعی بوده و برای سوگواری حضرت اباعبدالله‌ الحسین(ع) وقف شده است و در آن وقف‌نامه‌ای که بنده مشاهده کردم، واقف اشاره کرده بود که فرزندان من باید مقداری از عایدی این زمین را برای روضه‌خوانی در منزلشان صرف کنند. در آن وقف‌نامه، روضه‌خوان‌ها هم مشخص شده‌اند و بعد از مدتی، هم واقفان فوت کرده‌اند، هم کسانی که عزای سید‌الشهدا(ع) را برگزار می‌کردند و این زمین هم در فضای شهری قرارگرفته و آن کاربری  کشاورزی را از دست داده و اکنون به موقعیتی رسیده که حالت بلاتکلیفی پیدا کرده است.
مدیرمسئول دوفصل‌نامه «معرفت اقتصاد اسلامی» خاطرنشان کرد: این مورد را بنده مشاهده کرده و بحث‌های فقهی آن را نیز دنبال کردم. بلاتکلیفی فقهی که در این‌جا وجود دارد، این است که آیا چنین وقفی، وقفش موقت بوده و آیا اصلا می‌توان آن‌را وقف نامید و آیا این زمین به ولی‌فقیه می‌رسد یا فرزندان آن واقف باید آن راه را ادامه دهند و برای حل این مشکل، چه باید کرد و آیا می‌توان آن ملک را تغیر کاربری داد. این موارد از عمده مشکلات فقهی است که درباره برخی موقوفات وجود دارد.

استفاده از ابزارهای تأمین مالی اسلامی برای حل مشکلات حوزه وقف
توکلی حل مشکلات موجود در حوزه وقف را نیازمند دارا بودن درس‌های تخصصی و بروز بودن مباحث مربوط به اوقاف دانست و اظهار کرد: پیشنهاد من، استفاده از ابزارهای تأمین مالی اسلامی یا صکوک در وقف است. بنده مشغول فعالیت بر روی طرحی به نام وقف سهامی هستم برای این‌که ما بتوانیم با استفاده از انتشار اوراق وقفی، وجوه لازم برای تأمین مالی مقاصد وقفی و هم‌چنین تأمین مالی اوقاف را فراهم کنیم.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان، موضوع تأمین مالی را از مشکلات عمده اوقاف دانست و عنوان کرد: یکی از دلایل متروکه شدن برخی موقوفات، این است که سرمایه کافی برای بازسازی آن‌ها وجود ندارد و به نظر می‌رسد که می‌توان این وجوه را در قالب عقود اسلامی و وقف سهامی از واقفان پراکنده‌ای که وجود دارد، جمع‌آوری کرده و وقف را به عنوان یکی از نهادهای برجسته در اقتصاد اسلامی فعال کرد.