ابهاماتی درباره تقدیر از ۱۹ «نظریه» علوم انسانی و اسلامی/ فقر نظریه‌پردازی قرآنی
گروه دانشگاه: هفته گذشته شاهد برگزاری همایش کرسی‌های نظریه‌پردازی در حوزه علوم انسانی و اسلامی و تقدیر از برگزیدگان بودیم که تعداد و عناوین نظریات برگزیده در آن پرسشبرانگیز است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، پیام نهضت آزاداندیشی و فرمان تأسیس کرسی‌های نظریه‌پردازی در روز 16 بهمن سال 1381 از سوی مقام معظم رهبری صادر شد. تشکیل هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی بعد از گذشت یک سال از ابلاغ پیام رهبر رسماً به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و این هیئت کار خود را در روز 17 بهمن 1382 آغاز کرد.
طبق گفته حجت‌الاسلام علی اکبر رشاد، که اکنون رئیس هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی است، ایشان در زمان ابلاغ پیام رهبر به سفر حج مشرف شده بود و در همان سفر اقدام به نوشتن طرح‌های این کرسی‌ها کرد.
اشخاص حقوقی مسئول در هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی
در این مجموعه اشخاص حقوقی شامل افراد زیر فعالیت می‌کنند؛ رئیس فرهنگستان علوم، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی(رئیس هیئت)، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، رئیس جهاد دانشگاهی، رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مدیر مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی، دو نفر از شخصیت‌های علمی یا مدیریتی مرتبط به پیشنهاد وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، دو نفر از شخصیت‌های علمی یا مدیریتی مرتبط به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، یک نفر از شخصیت‌های صاحب نظر در زمینه هنر به پیشنهاد رئیس فرهنگستان هنر، شش نفر از صاحب‌نظران در حوزه علوم انسانی و معارف اسلامی با انتخاب شورای عالی انقلاب فرهنگی.
حجت‌الاسلام رشاد در نشست خبری که 31 شهریور امسال برگزار شد، از تغییر و تحول در ساختار این هیئت خبر داده و گفته بود که هیئت حمایت که در ابتدا زیر نظر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بود به دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتقل شده و بودجه لازم برای دبیرخانه هیئت حمایت از سوی شورا تأمین خواهد شد.
تقریباً 12 سال از ابلاغ پیام رهبر به نهادهای علمی کشور در خصوص حمایت از نظریه‌پردازی می‌گذرد. در حوزه اسلامی‌سازی علوم انسانی فعالیت‌هایی شکل گرفته اما هنوز عملاً در اسلامی‌سازی علوم انسانی با مشکل و شاید نوعی سردرگمی مواجه هستیم.
یکی از شاخص‌های فعالیت در این عرصه برگزاری جشنواره فارابی و معرفی برگزیدگان ویژه تحقیقات علوم انسانی و اسلامی است. این جشنواره توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به‌صورت سالانه برگزار می‌شود. هفتمین دوره این جشنواره در سال جاری بعد از یک دوره تأخیر در روز 11 بهمن امسال در حالی برگزار شد که در هیچ یک از رشته‌ها نفر اول تعیین نشده بود. سیدضیاء هاشمی، معاون فرهنگی وزیر علوم در نشست خبری این جشنواره در مورد دلایل تعویق برگزاری آن، گفته بود که در آن زمان تغییر مدیریت آموزش عالی را داشتیم. همچنین مهم‌ترین دلیل آن مشکلات مالی جشنواره در دوره‌های قبل بود که بخشی از پرداخت‌ها انجام نشده بود.
کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها نیز بخش دیگری از تأکیدات مقام معظم رهبری است که البته حدود دو سال میان جامعه دانشگاهی در رکود قرار گرفته بود تا اینکه هاشمی، معاون فرهنگی وزیر علوم در دی‌ماه در همایش معاونان فرهنگی دانشگاه‌های سراسر کشور از برگزار نشدن کرسی‌ها گلایه کرد. در همان همایش در صحبت با معاونان دانشگاه‌ها بیشتر روی عدم استقلال دانشگاه‌ها تأکید شد و اینکه نهادهای امنیتی حتی در مورد نشریات داخلی دانشگاه‌ها وارد عمل می‌شوند.
کرسی‌های نظریه‌پردازی نیز که شورای عالی انقلاب فرهنگی مسئولیت آن را بر عهده دارد، بیشتر در حوزه اساتید هستند و از فعالیت‌هایی هستند که روند طولانی‌مدتی در حد چندین سال در آنها طی می‌شود. از زمان ابلاغ پیام رهبر تاکنون که حدود 12 سال می‌گذرد، بعد از گذشت این سال‌ها در نهایت در روز پنجشنبه هفته گذشته مورخ 16 بهمن 20 نظریه موفق به دریافت سند ملی نظریه‌پردازی شدند که این رخداد نمایانگر به ثمر نشستن اقدامات انجام شده در این زمینه است.
برگزیدگان
افرادی که در این همایش تقدیر شدند عبارتند از؛
1 . غلامعلی افروز، عضو هیئت علمی دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران با نظریه «نگاهی دوباره به برنامه آموزش متوسطه در نظام تعلیم و تربیت کشور، ضرورت یک تحول بایسته».
2 . حجت‌الاسلام احمد احمدی، رئیس سازمان انتشارات سمت با نظریه «ارجاع تمامیّت علم به تصور».
3. حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با نظریه «مصلحت در فقه امامیه».
4 . خسرو باقری نوع‌پرست، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با نظریه «علم تجربی دینی؛ نگاهی معرفت‌شناختی به رابطه دین با علوم انسانی» و «تعلیم و تربیت اسلامی».
5. آیت‌الله احمد بهشتی، رئیس کرسی علوم عقلی هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره با نظریه «اخلاق، معجزه دوم نبوی».
6 . احمد حاجی ده‌آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با نظریه «تبیین باب ضمان نفوس».
7 . حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با نظریه «شبکه معرفت دینی» و «نظریه‌ای جدید در باب اعجاز قرآن».
8 . حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با نظریه «فلسفه فلسفه اسلامی».
9 . سالار منافی اناری، عضو هیئت علمی مرکز پژوهش‌های ترجمه با نظریه «جدایی‌ناپذیر بودن ترجمه از زندگی روزمره انسان».
10 . حجت‌الاسلام سیدحسین میرمعزی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با نظریه «الگوی مصرف کلان در جامعه مطلوب اسلامی».
11 . حجت‌الاسلام سیدعباس موسویان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با نظریه «ربا در قرض‌های تولیدی و تجاری».
12 . موسی نجفی، مدیر گروه و عضو هیئت علمی اندیشه سیاسی در اسلام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با نظریه «تکوین و تکون هویت ملی ایرانیان».
13 . عبدالحمید نقره‌کار، عضو هیئت علمی گروه معماری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران با نظریه «تعامل انسان با فضای معماری».
14 . حجت‌الاسلام علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با نظریه «نظریه ابتناء؛ برساختگی تکون و تطور معرفت دینی بر تأثیر تعامل مبادی خمسه».
15 . علی رواقی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با نظریه «گونه‌های زبان فارسی در دوره‌ها و حوزه‌های مختلف جغرافیایی».
16 . محمد محمدرضایی، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دین و فلسفه اسلامی دانشگاه تهران پردیس قم با نظریه «چیستی فلسفه دین و مسائل آن».
17 . محمد روشن، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی با نظریه «مسئولیت دولت در ورشکستگی بدون تقصیر تجار».
18 . سید سعید زاده زاهدانی، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی دانشگاه شیراز با نظریه «جنبش‌های اجتماعی؛ متأثر از رابطه سه بعدی فرد ـ جمع ـ رابطه».
19 . دکتر محمد روشن، دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، با نظریه «مسئولیت دولت در ورشکستگی بدون تقصیر تجار»
عناوین «تبیینی» و «توصیفی» غالب نظریات
مرور و تاملی کوتاه بر عناوین نظریات برگزیده، این نکته را به ذهن متبادر می‌کند که غالب آنها فاقد وجه نظریه‌پردازانه هستند و بیشتر جنبه تبیینی و توصیفی حول یک موضوع را دارند تا ارائه یک «نظریه» در خور تقدیر. البته می‌توان احتمال داد که انتخاب عناون برای پژوهش‌ها با چنان دقتی صورت نگرفته است که انعکاس‌دهنده «نظریه» خاصی باشد، که خود این امر البته این انتقاد را برمی‌انگیزد که انتخاب عناوین این پژوهش‌ها که تطور آن به گفته صاحبان آنها بعضا چندین سال به طول انجامیده، چرا نباید حاکی از «نظریه» یا «مسئله پژوهشی» باشد؟
دست‌اندرکاران همایش، تقدیرشدگان هم بودند
همچنین با نگاهی گذرا به این فهرست مشخص می‌شود که برخی از افرادی که تجلیل شده‌اند، به‌طور مستقیم جزء برگزارکنندگان خود همایش هستند. در این بین توجه به تجربه جشنواره فارابی خالی از لطف نیست. در آن جشنواره که اخیرا برگزار شد، نام حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی، رئیس جمهور نیز جزء برگزیدگان به چشم می‌خورد. وی پیش از قرارگرفتن در سمت ریاست جمهوری اقدام به ارسال اثری با عنوان «امنیت ملی و نظام اقتصادی ایران» به این جشنواره کرده بود که حائز مقام دوم شده بود؛ اما به دلیل برگزاری مراسم اختتامیه جشنواره پس از ریاست جمهوری وی، به دلیل قرار گرفتن جزء افراد دست‌اندرکار برگزاری همایش، نام وی از فهرست برگزیدگان حذف شد.
اینکه همایشی برگزار شود و برخی افرادی که تجلیل می‌شوند، خود از برگزارکنندگان باشند پرسشبرانگیز است. آیا فرصت مطالعاتی برای بقیه اساتید فراهم نبوده است یا اینکه فرصت ابراز نظریه به آنها داده نشده است و یا هیچ کدام از اینها؛ بلکه نظریات آنها جدی نگرفته شده یا اینکه نتایج پژوهش‌ها در حقیقت به هیچ سرانجامی نرسیده است.
یک اختلاف عددی میان تعداد اسناد ملی؛ بالاخره 19 یا 20 نظریه تجلیل شد؟
همچنین در نشست خبری این برنامه که روز دوشنبه، 13 بهمن برگزار شده بود، دکتر افروز، دبیر همایش ملی کرسی‌های نظریه‌پردازی از اعطای 19 سند ملی خبر داده بود، حال آن‌که در خود همایش گفته شد که 20 سند ملی اعطا می‌شود.
در فهرست مذکور تنها از 19 نظریه و نظریه‌پرداز نام برده شده است. ممکن است به یک نفر دو سند اعطا شده باشد یا در فرصت سه روزه میان 13 بهمن که نشست خبری بوده تا 16 بهمن که روز برگزاری همایش بود، یک نظریه به این فهرست اضافه شده باشد.
سرانجام نظریات در هاله‌ای از ابهام
دکتر علی رواقی، که نظریه «گونه‌های زبان فارسی در حوزه‌های مختلف جغرافیایی» را ارائه داده است در حاشیه این همایش و در کرسی علوم نقلی گفت: حدود چهار سال روی این نظریه وقت گذاشته‌ام. 900 استاد در 30 جلسه آن را تأیید کرده‌اند. در نهایت تصویب شد که این اثر جانشین کتاب درسی حاضر شود؛ اما هیچ قدمی برنداشته شد. می‌گویند بودجه‌ای برای این کار نداریم. با امکاناتی که در شورای عالی انقلاب فرهنگی است، توقع دارم حداقل امکاناتی فراهم کنند که این کتاب، جانشین کتاب قبلی شود.
وی افزود: ده‌ها نظریه برای رشته ادبیات دارم که به دلیل طولانی بودن فرآیند و همچنین اینکه به سرانجام نمی‌رسند اصلاً مطرح نکردم. همین یک نظریه چهار سال طول کشیده است و بعد کار انجام نشده و به هیچ جایی نرسیده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد، رئیس هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی نیز در این باره در حاشیه کرسی نقلی که در همایش ملی کرسی‌ها برگزار شد، گفت: وظیفه ما در حد تأیید و نظارت است و فراهم کردن فرصت و بودجه برای آن جزء وظایف ما قرار نمی‌گیرد.
بنابر این گزارش، بر اساس مصوبات جلسات 531، 532 و 533 مورخ 9/10/1382، 30/10/1382 و 17/11/1382 شورای عالی انقلاب فرهنگی که در حقیقت مصوبه تشکیل هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره (ویژه علوم انسانی و معارف دینی) است، موضوع فعالیت این هیئت عبارت است از: تدوین برنامه‌ها، سیاست‌های اجرایی، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها و فراهم نمودن زمینه لازم برای تحقق اهداف کرسی‌های علمی نظریه‌پردازی، نقد و مناظره جهت تولید علم و ترویج آزاد اندیشی در حوزه علوم انسانی و معارف دینی. به نظر می‌رسد فراهم‌سازی زمینه به سرانجام رسیدن نظریات چیزی جز فراهم نمودن زمینه لازم برای تحقق اهداف کرسی‌های علمی نظریه‌پردازی نیست که در مصوبه تشکیل هیئت حمایت ذکر شده است.
پیش از این غلامعلی افروز، دبیر این همایش ملی 10 مورد از کرسی‌ها را در شاخه‌های قرآنی و دینی ذکر کرده بود. اما در میان این نظریات، عناوینی را می‌توان در حوزه علوم دینی ذکر کرد که نظرات متکی بر قرآن یا در حیطه مطالعات و پژوهش‌های قرآنی به هیچ وجه با این رقم مطابقت ندارد.
اینکه جایگاه نظریه‌پردازی در حوزه قرآن در کشوری که داعیه‌دار اسلامی‌سازی علوم انسانی است، کجاست، پرسشی است که در این رابطه ذهن را درگیر می‌کند. بسیاری و شاید حتی همه پاسخ‌ها و جواب‌های مشکلات و مسائل مبتلا به جامعه را باید از قرآن گرفت. آیا در این حوزه با فقر علمی یا فقر فضای مطالعاتی لازم یا فقر پژوهشگر روبه‌رو هستیم؟ آسیب‌شناسی این حوزه به چه نهاد یا مسئولانی برمی‌گردد؟
نکته دیگری که حجت‌الاسلام سیدرضا مؤدب، استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم نیز در کرسی علوم نقلی بر آن تأکید داشت این بود که بهتر است مسئولیت هیئت حمایت از کرسی‌ها به شخصی فارغ‌البال سپرده شود، کسی که تعدد مسئولیت نداشته باشد تا بتواند این بحث را به سرانجام مطلوب خود برساند.
علت اختلاف در تعداد اسناد ملی اعطا شده از زبان مسئولین
در رابطه با مسائلی که از نظر گذشت به سراغ یکی از افراد مسئول در برگزاری این همایش رفتیم و علت اختلاف در تعداد اسناد ملی اعطا شده را از وی جویا شدیم. افروز، دبیر برگزاری این همایش ملی در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا در رابطه با این تفاوت گفت: به یک نفر دو تا سند ملی اعطا شده است. دکتر باقری یک نوآوری و یک نظریه داشته است.
وی همچنین در رابطه با علت اینکه بیشتر افرادی که در این مراسم تجلیل شدند در واقع خود دست‌اندرکاران همایش هستند، اظهار کرد: این نتایج مربوط به دوره قبل است که این افراد مسئولیت نداشتند. مربوط به شش، هفت سال قبل می‌شود. نظریه من مربوط به هشت سال قبل بود آن موقع سمتی در کرسی‌ها نداشتم.
افروز در رابطه با عدم استقبال مناسب از کرسی علوم نقلی که در حقیقت به بحث‌های قرآنی اختصاص داشت و فقط با شش یا هفت نفر شرکت‌کننده برگزار شد و بدون حضور هیچ دانشجویی، گفت: بسیاری از آنها که ساکن قم هستند نیامده بودند. در خود کرسی‌ها که در دفتر حمایت از کرسی‌ها در روز دوازدهم هر ماه برگزار می‌شود حضور بیشتری وجود دارد و حتی به‌صورت ویدئو کنفرانس نیز پخش می‌شود.
بنا بر این گزارش، البته در فهرستی که منتشر شد، برای دکتر باقری فقط یک عنوان نظریه ذکر شده است. ضمن اینکه بیشتر نظریاتی که مطرح شده‌اند، جنبه تحقیقی و پژوهشی آنها نسبت به جنبه نظریه‌پردازی‌شان ارجح است.
در پایان باز هم پرسش بدون جواب خود را تکرار می‌کنیم که آیا بعد از این همه سال که از ابلاغ پیام رهبر مبنی بر ضرورت نظریه‌پردازی در حوزه‌های علوم انسانی و اسلامی می‌گذرد آیا رسیدن به عدد 19 یا 20 نظریه، رقمی شایسته برای جایگاه علمی کشور است؟
لیلا شرف
خدا قوت و عالی بود این گزارش امیدوارم در همه امور به این صراحت مطالب بیان شود و سپس پیگیری شود.
احسنت