چرایی حمایت بازاریان از نهضت انقلاب اسلامی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، پیشه‏‌وران و بازاریان در گذشته تاریخ اجتماعی ایران همواره از جایگاه مهمی برخوردار بوده‌اند‌ و‏ این موقعیت تا امروز ادامه داشته است. هرچند با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، تغییراتی در پیکره اساسی بازار رخ داد و براثر نفوذ سرمایه‏‌داری در ایران مفاهیم و کارکرد بازار و بازاریان تغییر یافت اما بازار به عنواد یک نهاد توانسته است نقش و جایگاه خود در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران را حفظ کند.
در تاریخ معاصر ایران، دست‌کم دو رخداد مهم شامل انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی در سال 1357 را شاهد بوده‌ایم که طبیعتا این دو انقلاب عظیم با مشارکت همه اقشار جامعه روی داده است که از جمله این اقشار، جامعه بازاری بوده است.

با توجه به لزوم تأمین مالی گروه‌های مخالف حاکمیت برای انجام اقدامات انقلابی خود، عدم وابستگی اقتصادی به ساختار حاکمیتی و وجود گروه‌هایی برای تأمین نیازهای مالی انقلابیون از شرایط مهم پیروزی در هر مبارزه علیه حکام خودکامه است و در ایران قبل از انقلاب اسلامی، استقلال مذهب و پیوند عمیق میان مسجد و بازاریان که عمدتا از اقشار مذهبی جامعه بوده‌اند، استقلال انقلابیون برای تأمین نیازهای مالی را منجر شد.
محمدجواد توکلی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، در گفت‌وگو با ایکنا، به ارائه تحلیلی از جایگاه بازار در تاریخ ایران و نقش آن در انقلاب اسلامی پرداخت و گفت: در مورد نقش بازاریان در انقلاب اسلامی سخنان زیادی گفته شده و گاهی شبهاتی در مورد آن مطرح شده است که چرا قشری همانند قشر بازاری در خدمت انقلاب اسلامی قرار گرفت و آیا به دنبال منافع اقتصادی خود بودند؟ و سؤال جدی دیگر این است که چرا قشر بازاری در دوران قبل از انقلاب و حتی تاکنون، قشری متدین بوده است؛ علی‌رغم اینکه با اقتصاد سروکار داشته و اقتصاد معمولا افراد را وادار به تلاش به پیگیری منافع خود می‌کند.

وی افزود: با مقایسه تحولات جهان اسلام و تحولی همانند انقلاب صنعتی، درمی‌یابیم که تحولی که در دوران انقلاب صنعتی روی داد، این بود که جماعت متوسط صنعتگری شکل گرفت که عمدتا ویژگی سکولار و دین‌گریز داشتند و کلیسا تضعیف شد و با تضعیف فئودال‌ها در جنگ‌های صلیبی و با تشکیل قشری نظامی، در کنار آنها طبقه تاجر و بازرگان هم شکل گرفت. در مکتب کاتولیک نگاه مثبتی به تجارت وجود ندارد و سعی دولتمردان سکولار بر این بوده است که به دنبال تجارت توسعه و فعالیت اقتصادی باشند اما تجارت در اسلام همواره مورد اقبال بوده است و در روایات هم تاجر را با عنوان شخصی که کار مفیدی انجام می‌دهد نام برده‌اند و این جهت‌گیری دینی نسبت به تجارت از صدر اسلام وجود داشته است.
نکته لازم به ذکر این است که اتحاد میان رهبران مذهبی و بازاریان در زمان‌های مختلف تاریخ ایران همواره وجود داشته و گاه به دلایلی این اتحاد قوت بیشتری گرفته است که این اتحاد در زمان قاجاریه و ورود استعمارگران که منجر به بستن قرارداهای ننگینی شد شدت بیشتری گرفته و نمونه بارز آن، صف‌بندی مسجد و بازار در جنبش تحریم تنباکو با فتوای معروف مرحوم میرزای شیرازی است.
همانگونه که عنوان شد دوران قاجاریه را می‌توان نقطه آغاز اتحاد مسجد و رهبران مذهبی با جامعه بازاری دانست که دلایل متعددی از جمله ضرورت تامین نیازهای مالی دربار از جانب بازاریان و نیز اجبار انان به بازپرداخت وام‌های خارجی و نیز افزایش مالیات و وضع عوارض سنگین گمرکی برای صادرات کالاهای تجار ایرانی نهایتا زمینه‌های شورش بازاریان علیه حاکمیت را فراهم کرد؛ بنابراین با قاطعیت می‌توان گفت که بازار از نهادهای بسیار مهمی بود که زمینه‌های انقلاب مشروطه را فراهم کرد به این دلیل که عمده این بازاریان از مردمانی بودند که به فقر و گرانی و محدود شدن فضای مناسب تجارت موجبات اعتراض آنها را فراهم کرده بود و در نهایت با همکاری علما و روشنفکران تلاش برای کسب رفاه اقتصادی و آزادی‌های سیاسی زمینه‌های گسترش انقلاب را فراهم کرد.
همچنین قاسم تبریزی، پژوهشگر انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر، در گفت‌وگو با ایکنا، به تبیین نقش بازار در انقلاب اسلامی پرداخت و عنوان کرد: بازار همواره مرکز تجاری کشور بوده و چون مردم جامعه مقید به رعایت اسلام بودند، همواره در بازار شاهد وجود مساجد بزرگ بوده‌ایم و از ویژگی‌های دیگر بازار، این است که حوزه‌های علمیه نیز در کنار بازار وجود داشته و لذا رابطه روحانیت با بازار همواره بسیار قوی بوده است.
وی افزود: بازاری‌ها برای رعایت حرام و حلال و دوری از ربا عموماً نیاز به استفاده از علما داشتند. نهضت تنباکو که آغاز می‌شود، مرجع تقلید زمان یعنی آیت‌الله میرزای شیرازی، احساس می‌کنند که سلطه انگلیس در حال تحقق است، بنابراین ایشان تنباکو را تحریم کرده و این عمل باعث می‌شود تا بازار در صف اول مبارزه قرار گیرد.

تبریزی تاکید کرد: در نهضت مشروطیت و مظالم محمدعلی شاه و در ضدیت با کودتای رضاشاه در سوم اسفند، شاهد حضور گسترده بازار هستیم. در کودتای رضاخان، چهره‌های بازاری همانند آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی و میرزا محمدتقی آملی به اعتراض پرداختند و بازاریان با تمام توان در کنار این بزرگان بودند. در نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز شاهد نقش برجسته بازار در کنار افرادی همانند آیت‌الله کاشانی و آیت‌الله خوانساری هستیم. با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که مراجع قیام کردند، نقش برجسته بازار در حمایت از مرجعیت و روحانیت را مشاهده می‌کنیم.

نکته مهمی که در اینجا باید به آن اشاره کرد این است که حمایت علما از بازاریان، جسارت مبارزان را نیز افزایش داد که بتوانند با فشارهای مالی حاکمیت مبارزه کنند و البته واکنش بازاریان به موضوعی همانند کتک زدن بازرگانان توسط علاءالدوله و تعطیلی حجره‌ها تلاشی برای کسب آزادی و حاکمیت قانون نیز تلقی می‌شود.
این تضادهای میان بازار و حکومت ادامه داشت تا اینکه در جنبش مشروطه‌خواهی و پس از درگیری مردم و مأموران دولت در بازار تهران بازارها بسته شده و زمینه‌های تحصن در سفارت انگلسان فراهم شد که عمده متحصنین از میان بازاریان یا مردم مورد حمایت آنان بودند. ادامه روند تحصن مردم و بازاریان تهران در سفارت انگلیس موجبات بسته شدن بازارهای دیگر شهرها را فراهم کرده و این امر موج اختلال در نظام اقتصادی کشور شد. ادامه مبارزه روحانیون و بازاریان موجب شد تا در نهایت مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را امضا کند.

مبارزه تجار و بازاریان به انقلاب مشروطه محدود نشد و پس از به توپ بستن مجلس در دوران محمد شاه توسط لیاخوف روسی فعالیت خود را ادامه داده و بازاریان در تهران و تبریز به مبارزاتی شجاعانه اقدام کرده و بازارها را تعطیل کردند و علی‌رغم شکست نهضت مشروطه‌خواهی ملت ایران مبارزه مردم و بخصوص بازاریان علیه استبداد ستم شاهی ادامه یافت.
مبارزه بازاریان در کنار دیگر اقشار جامعه در دوران رضا شاه و محمدرضاه شاه ادامه پیدا کرد و بالاخره بازار توانست در ایام انقلاب اسلامی در سال 57 قدرت مبارزاتی خود را بیشتر نمایان ساخته و نقش خود در این انقلاب را نمایان‌تر کند. با توجه به ساختار مذهبی جامعه بازاری ایران و نیز تلاش شاه برای نوسازی آمرانه مبتنی بر الگوهای غربی که عمدتا منجر به دامن زدن به فساد و بی‌بند و باری در جامعه ایرانی می‌شد این اقدامات باعث جریحه‌دار شدن احساسات مذهبی این قشر و نزدیکی بیشتر آنان به  روحانیون به عنوان رهبران انقلاب و نیز تلاش برای تامین مالی انقلابیون شد. این اتحاد و تلاش بازاریان برای ایفای نقش مهم در پیروزی انقلاب اسلامی نقش تعیین کننده‌ای در هدایت تظاهرات مردمی نیز داشت با توجه به تعدد بازاریان و نیز ارتباطات آنان با قشر وسیعی از مردم با هر اقدامی از سوی حاکیمت که موجبات نگرانی مردم و رهبران مذهبی را فراهم می‌کرد بازارها تعطیل شده و روند اعتراضات شدت می‌گرفت و در این شرایط مسجد به محلی امن برای فعالیت‌های انقلابی آنان علیه رژیم شاه تبدیل شده بود.

محمدجوادتوکلی در پاسخ به این پرسش که دلایل ایفای نقش پررنگ بازاریان در انقلاب اسلامی چیست؟ اظهار کرد: رویکرد مذهبی بازاریان در ایران از زمان‌های دور همواره ادامه داشت و هنگامی‌که ما در فضای انقلاب اسلامی قرار گرفتیم همین روحیه تجار مذهبی ایران در خدمت انقلاب قرار گرفت و اتفاقا این کسبه اهل بازار در بسیاری از موارد منافع خود را به خاطر انقلاب فدا کردند و لازمه همین تعطیل کردن بازار این بود که از کسب و کار بیفتند و در این مورد و با فضای تجارتی که آدام اسمیت معرفی می کند که تاجر کسی است که به دنبال منافع خود است انگار نوعی ناسازگاری احساس می‌کنیم؛ چراکه قاعدتا باید تجار ایران افراد محافظه‌کاری می‌بودند که در فضای انقلاب اسلامی دخالت نمی‌کردند اما اتفاقا این طیف به خاطر پیروزی انقلاب اسلامی از اموال و کاسبی خود گذشت.
وی افزود: یکی از دلایل این امر این است که عامل حفظ مذهب در بازار، روحانیت بوده است و در معماری‌های سنتی ما هم مشاهده می‌کنیم که در بسیاری از بازارها، حوزه علمیه وجود داشته است که مسائل شرعی بازاریان برطرف شود و این پیوند باعث می‌شد که بازاریان وظیفه محور باشند بنابراین بنده اعتقاد دارم که دلیل نقش پررنگ بازاریان در انقلاب اسلامی همین ارتباط با حوزه بوده است و بازاریان ما در دوران انقلاب همواره پای منبر روحانیت بودند.
توکلی همچنین درباره نقش بازاریان در تداوم انقلاب اسلامی و بخصوص تحقق اقتصاد مقاومتی اظهار کرد: در دروان بعد از انقلاب هم هر گاه لازم بوده است بازار در کنار انقلاب بوده است اما گاه احساس می‌شود که  آسیب‌هایی در این زمینه به بازار وارد شده است که با فضای انقلابی متفاوت است اکنون اگر یک بازاری مدام در پی واردات کالا از چین باشد که ارزان باشد و سود بالایی داشته باشد عملا بر ضد اقتصاد مقاومتی عمل می‌کند اما برای بررسی نقش بازار در تحقق اقتصاد مقاومتی نقش نهادهای تصمیم‌گر در بازار مهم است که اقتصاد درونزا تقویت شود. اکنون بخش مهم بازار در خدمت واردات و توزیع آن است و به نظرم باید هم باید برای بازاریان هم نهادهای موثر در بازار با سیاست‌های آموزشی و نظارتی، اهداف تقویت اقتصاد داخلی را محقق کنیم.
همچنین تبریزی در پاسخ به این پرسش ایکنا که واکنش بازار در قبال سیاست‌های اقتصادی حزب رستاخیز به چه صورت بود، عنوان کرد: چون سیاست‌های حزب رستاخیز، عمدتا علیه منافع، اقتدار و اقتصاد ملی بود، تمام اقشار ناراضی بودند و بازاری‌ها هم به دلیل ماهیت استبدادی و استعماری این سیاست‌ها به مخالفت پرداختند. در قضیه تأسیس حزب رستاخیز، شاه خواست که تمام قدرت و از جمله قدرت اقتصادی و مخصوصاً  بازار را در اختیار بگیرد.
وی در پاسخ به این پرسش که بازار در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب، چه نقشی در فلج کردن رژیم داشت، اظهار کرد: باید گفت که روند سقوط حکومت پهلوی از 17 شهریور 57 آغاز شد و این دورانی است که تمام بازار در اعتصاب کامل است و اقشار دیگر از جمله مطبوعات و کارمندان نیز به‌خصوص در دوران ازهاری، اعتصاب کردند و مشکلات بزرگی را برای رژیم ایجاد کردند. بازاریان در آن ایام توانستند به مردمی که در تظاهرات شرکت کرده و خانواده خود را از دست می‌دادند، کمک شایانی کنند.
به گفته این پژوهشگر تاریخ معاصر، بازاریان در قبل و در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، با ایجاد صندوق‌های قرض‌الحسنه، دادن وام به نیازمندان، مخصوصاً کسانی‌که درگیر مسائل انقلاب بودند، و حضور پررنگ در مسیرهای راهپیمایی به خصوص از محرم تا اربعین، نقش بسیار پررنگی در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کنند و در چند روز آخر، با اعتصابات سراسری و تعطیلی بازارها، رژیم شاهنشاهی را فلج کنند. هنگام تشریف‌فرمایی حضرت امام(ره) به کشور هم، بازاریان یکی از ارکان کمیته‌های استقبال از ایشان بودند.

یادآور می‌شود که در پائیز و زمستان سال 1357 اعتصابات فلج کننده تقریبا همه ایران را در بر گرفت و این اعتصابات علاوه بر خواست‌های صنفی تحقق خواسته های سیاسی مردم را نیز شامل می شد و این اعتصابات ادامه داشت تا اینکه در 22 بهمن سال 57 استبداد 2500 ساله شهنشاهان خاتمه یافت و بازار نقش پررنگ خود را در این پیروزی بزرگ ایفا کرد.
نکاتی که بیان شد نشانگر پیوند عمیق مذهب و بازار و نقش پررنگ این دو نهاد در تحقق انقلاب اسلامی در سال 57 است و این پیوند عمدتا یک ارتباط دوسویه برای تأمین نیازهای فکری و مالی از سوی هر یک از طرفین بوده است. به همین دلیل همه نظریه‌پردازانی که در حوزه انقلاب اسلامی به تحقیق پرداخته‌اند به نقش حیاتی بازاریان در سرنگونی رژیم پادشاهی اذعان داشته‌اند.