خاندان‌های قرآنی؛ جدال حق و باطل در تاریخ
گروه اندیشه: تاریخ انسانی جدا از تار و پود انسان‌ها نیست. خاندان‌ها نیز نقش برجسته‌ای در این میان داشته‌اند، عنوان برخی از خاندان‌ها در قرآن آمده؛ مصادیق خاندان‌های قرآنی خبر از توجه خداوند به جدال خیر و شر است.
آل‌ابراهیم، آل‌داود، آل‌عبا، آل‌عمران، آل‌فرعون، آل‌لوط، آل‌موسی، آل‌هارون، آل‌یاسین و آل‌یعقوب عناوین خاندان‌هایی است که در قرآن آمده. به رغم حضور پرتکرار لفظ «آل» در قرآن، اتفاق نظر واحدی در خصوص معنای «آل» وجود ندارد، مفسران از «آل» با تعابیر خاندان، عائله، اهل، تیره، پیروان عشیره، خانواده و بستگان یاد کرده‌اند. بیشتر الفاظی که برای معنای «آل» پیشنهاد شده است، معنای خونی و خانوادگی دارد. تعبیر پیروان اما معنایی عام‌تر از نسبت خانوادگی را برخوردار است.
خاندان‌های تاریخی
«إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ: به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برترى داده است، فرزندانى که بعضى از آنان از [نسل] بعضى دیگرند و خداوند شنواى داناست.» (آل‌عمران/ ۳۳، ۳۴)
ادیان ابراهیمی، ادیانی هستند که ریشه خود را به حضرت ابراهیم (ع) می‌رسانند. بر اساس انجیل حضرت مسیح از فرزندان حضرت ابراهیم عنوان شده است. همچنین بر اساس حدیثی از امام محمدباقر(ع) در توضیح این آیه، پیامبر و اهل بیت را تحقق آل ابراهیم می‌داند.
مفسران معتقدند که فرزندان ابراهیم یعنی اسماعیل، اسحاق، یعقوب، اسباط، داود، سلیمان، یونس، زکریا، یحیی و عیسی از فرزندان ابراهیم هستند. قرآن در آیه‌ای دیگر پیوند معنوی میان اسلام و آئین حضرت ابراهیم را بیان کرده است. (آل عمران ۶۸)
«عْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْرًا وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ: [آن متخصصان] براى او هر چه می‌خواست از نمازخانهها و مجسمهها و ظروف بزرگ مانند حوضچهها و دیگ‌هاى چسبیده به زمین میساختند اى خاندان داوود شکرگزار باشید و از بندگان من اندکى سپاسگزارند». (۱۳، سبا)
مفسران در خصوص آل داود، نظرات مختلفی ارائه کرده‌اند. این نظرات «شخص داود و سلیمان و فرزندان ایشان»، «سلیمان، خاندان و فرزندان داود»، «افرادی از خاندان و امت داود که سپاسگذار خدا باشند»، «فرزندان و همسر داود»، «۱۹ فرزند داود»، «۸۰ مرد و ۷۰ زن» که همواره در در حال عبادت بوده‌اند، از نظر تفاسیر گوناگون به عنوان تفسیر آل داود آمده‌اند.
«إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا: خدا فقط میخواهد آلودگى را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.» (احزاب/۲۲)
طبق روایاتی از فریقین، روزی در خانه حضرت علی (ع) یا خانه ام‌سلمه، پیامبراکرم (ص)، حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه (ع) و حسنین (ع) در زیر عبای پیامبر جمع شده و ایشان فرمودند پروردگارا! اینان اهل بیت من هستند، خدایا! هر گونه پلیدى را از آن‌ها دور کن و کاملًا پاکشان گردان. در جواب آن آیه فوق نازل شد. در اینجا مراد تنها افرادی هستند که در حدیث نقل شده مصادیق آل عبا میباشند.
۱۴ بار در قرآن به «آل فرعون» بر می‌خوریم. منظور از «آل فرعون» قوم فرعون، یعنی خویشاوندان، پیروان و لشکریان فرعون است. آل فرعون کسانی بودند که آیات خدا را انکار می‌کردند، بنی اسرائیل را شکنجه و مورد تعقیب قرار داده و سرانجام در دریا غرق شدند. برخی از مفسران منظور از آل و خاندان فرعون را کنیزان، همسر، دختر یا یاران فرعون عنوان کرده‌اند.
این عنوان ۴ بار در قرآن آمده است. مفسران در این خصوص نیز آرای متفاوتی دارند، برخی معنای آن را خود لوط و پیروان دین او یا خواص مومنان دانسته‌اند. برخی کلیه پیروان و معتقدان به دین لوط را مصداق این خاندان عنوان کرده‌اند. برخی خانواده حضرت لوط (ع) را مصداق تعبیر مورد اشاره عنوان کرده‌اند. البته احتمالا همسر نافرمانش در این تعبیر قرار نخواهد گرفت. حتی برخی از مفسران مراد از خاندان لوط را تنها خود حضرت لوط (ع) ارزیابی کرده‌اند.
این آیه مورد تفاسیر متفاوتی قرار گرفته و از آیات دشوار قرآن است. در خصوص قرائت یاسین اختلافاتی وجود دارد. شیخ طوسی در این باره نوشته است «نافع و ابن عامر و یعقوب این کلمه را به صورت «آل یاسین» خوانده‌اند. آن کس که «آل یاسین» خوانده است، مرادش «آل محمد» (ص) است. زیرا «یس» اسمی از اسماء حضرت محمد (ص) است» و بعضی دیگر گفته‌اند که الیاسین می‌تواند تلفظی از الیاس باشد چنانکه اسماعین تلفظی از اسماعین است. (تفسیر تبیان). حدیثی از ابن‌عباس، خبری از عیون الرضا، صاحب تفسیر المیزان و تفسیر لسان التنزیل نیز چنین اعتقادی دارد.
در آیات از قرآن به آل عمران، موسی، هارون و یعقوب اشاره شده است در اینجا نیز اختلافات تفسیری وجود دارد. مراد از عمران را پدر حضرت مریم دانسته‌اند. برخی دیگر عمران را پدر حضرت موسی (ع) عنوان کرده‌اند. در خصوص آل موسی شاهد پراکندگی هستیم که از فرزندان تا پیروان را در بر می‌گیرد. در خصوص آل هارون برخی معتقد بوده‌اند که فرزندان یعقوب را شامل می‌شود. در خصوص این خاندان نیز تفاسیر کم و بیش به شیوه قبلی هستند. برخی تفاسیر را بنی‌اسرائل عنوان کرده‌اند، برخی خانواده و فرزندان یعقوب دانسته‌اند و برخی فرزندان یعقوب دانسته‌اند که به برادرشان یوسف ظلم کرده است.
چنانچه مرور تفاسیر نشان می‌دهد، آل یا خاندان در قرآن به معانی اهل و خانواده، پیروان، شخص، نزدیکان خاص آمده است. اما نگاه به خاندان‌های انتخاب شده، نشان می‌دهد که مصداق هر چه باشد، تقابل حق و باطل منظور بوده است. قرآن تنها به خاندان‌های پیامبران اشاره نکرده و آل فرعون را نیز عنوان کرده است که ستم‌پیشه بوده‌اند.
اما آنچه خداوند بیشتر مورد تاکید قرار داده خاندان‌های ائمه است. اگر مراد از آل یعقوب را شامل فرزندان ستم‌پیشه بدانیم تنها دو مصداق از خاندان‌های قرآن از اهل ستم بوده‌اند. مصادیق خاندان‌های قرآنی مصادیق نورانی بوده‌اند که معمولا در مقابل خود ایستاده‌اند. قوم لوط در مقال خاندان لوط، قوم موسی در مقابل قوم فرعون قرار گرفته‌اند.
در نگاه قرآن بر هر دو اردوگاه خیر و شر در جوامع انسانی، خاندان‌های قرآنی نمایندگان یک تقابل تاریخ هستند، تقابلی که میان دو اردوگاه خیر و شر سرشت، تاریخی جدال حق و باطل را نشان می‌دهد. نگاه قرآن به تاریخ را می‌توان از خلال خاندان‌های قرآنی دریافت. تاریخ بشر هم آل‌موسی را در برگفته و هم آل‌فرعون، خاندان‌هایی که خیر و شر را در طول تاریخ نمایندگی کرده‌اند.
