در نشست نویافته هایی در تحلیل آیه تطهیر عنوان شد:
قرارگرفتن آیه‌ای در میان آیات دیگر دلیلی بر پیوند معنوی نیست/ رد دیدگاه مفسران اهل سنت
گروه حوزه‌های علمیه: محقق و پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه در نویافته‌های در تحلیل محتوایی آیه تطهیر ضمن تبیین معانی واژه‌های کلیدی این آیه تاکید کرد: تنها واقع شدن یک آیه به دنبال آیه دیگر دلیلی بر وحدت سیاق و پیوند معنوی بین آیات نمی‌شود تا اینکه بتوان همسران حضرت رسول(ص) را هم داخل در مصادیق اهل بیت(ع) دانست.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین رضا عطایی، محقق و مدرس حوزه علمیه شب گذشته، 30 دی‌ماه در نشست علمی «نویافته‌های در تحلیل محتوایی آیه تطهیر» با اشاره به تدوین پایان‌نامه «نویافته‌هایی در تحلیل محتوایی آیه تطهیر با بهره‌گیری از سیاق روایات، مبانی زبان و ادبیات عرب و تطبیق منابع شیعه و سنی» در این خصوص گفت: بنده این موضوع تحقیق را در قالب پایان‌نامه‌ای با حمایت‌های علمی و راهنمایی‌های اساتید در سه فصل کلیات و مفهوم شناسی؛ بررسی محتوایی آیه تطهیر و بازشناسی محتوایی آیه تطهیر بر اساس برداشت جدید از اراده و اذهاب رجس تدوین کردم و محور بحث نیز براساس این پایان نامه است.
وی ادامه داد: در تبیین نویافته‌های جدید من در بخشی از این پایان نامه به مفهوم‌شناسی کلمات کلیدی آیه تطهیر شامل «اراده، اذهاب رجس، اهل بیت و تطهیر» پرداخته‌ام.
این محقق پژوهشکده حدیث حوزه با اشاره به لزوم تبیین اراده و مفهوم آن اظهار کرد: من به تعریف و تبیین دو نوع اراده تکوینی و تشریعی در این زمینه پرداخته ام همچنین برای رسیدن به نویافته‌های این آیه با استفاده از مویدات قرآنی و حدیثی معانی رجس و اذهاب در روایات و آیات بررسی شده است.
عطایی در ادامه به تبیین موضوع مورد بحث پرداخت و گفت: خداوند در قسمتی از آیه 33 سوره احزاب که معروف است به «آیه تطهیر» می‌فرماید: «انمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكمُ تَطْهِيرً» که ارادۀ خداوند دربارۀ اذهاب رجس و تطهیر اهل بیت علیهم السلام از پیام‌های مهم این آیه است.
پیام آیه تطهیر
وی ادامه داد: در تبیین نویافته‌های جدید من در بخشی از این پایان نامه به مفهوم‌شناسی کلمات کلیدی آیه تطهیر شامل «اراده، اذهاب رجس، اهل بیت و تطهیر» پرداخته‌ام.
این محقق پژوهشکده حدیث حوزه با اشاره به لزوم تبیین اراده و مفهوم آن اظهار کرد: من به تعریف و تبیین دو نوع اراده تکوینی و تشریعی در این زمینه پرداخته ام همچنین برای رسیدن به نویافته‌های این آیه با استفاده از مویدات قرآنی و حدیثی معانی رجس و اذهاب در روایات و آیات بررسی شده است.
عطایی در ادامه به تبیین موضوع مورد بحث پرداخت و گفت: خداوند در قسمتی از آیه 33 سوره احزاب که معروف است به «آیه تطهیر» می‌فرماید: «انمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكمُ تَطْهِيرً» که ارادۀ خداوند دربارۀ اذهاب رجس و تطهیر اهل بیت علیهم السلام از پیام‌های مهم این آیه است.
پیام آیه تطهیر
وی ادامه داد: براي واژه رجس و طهارت در متون اسلامی مانند تفسير و لغت، معاني و مصاديق متعددي ذكر شده است؛ به همین خاطر میان مفسران نیز در گستره معنایی اذهاب رجس و تطهیر اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال گروهی دایره رجس را وسیع‌تر از تمام نقائص و گروه دیگر آن را فقط به گناه کبیره تفسیر می‌کنند.
وی اظهار کرد: از سوی دیگر تفاوت ضمیرهای قسمتی از آیه با آیات قبل و بعد، موجب اختلاف دیدگاه‌ها در تعیین مصداق اهل بیت(ع) و مفهوم «اراده» در آیۀ تطهیر شده است.
این محقق اظهار کرد: شیعه به صورت اجماع و با تکیه به روایاتی که از طرق مختلف وارد شده مصداق آیه را 14 معصوم می داند اما اهل سنت افزون بر خمسه طیبه افراد ديگري را نیز مصداق این آیه می‌دانند.
وی ادامه داد: نکته دیگر اختلاف در مورد اراده الهی در این آیه است که اکثر علمای شیعه قائل به اراده تکوینی هستند و اهل سنت قائل به اراده تشریعی هستند.
وی با اشاره به فایده این تحقیق بیان کرد: یکی از بهره‌های پژوهش حاضر شناخت مقام و موقعیت کسانی است که با اراده خود به عالی ترین درجه عصمت و طهارت رسیده اند و می توانند مرجع و الگویی مطمئن در مسائل علمی، دینی و سیاسی جامعه اسلامی باشند.
عطایی بیان کرد: از دیگر فایده مترتب بر این تحقیق پاسخ به این پرسش است که آیا اهل بیت از سهو و نسیان نیز معصوم هستند یا اینکه آنها در امور عادی عاری از خطا نیستند؟. وی ادامه داد: بازپژوهی آیه تطهیر از آن رو لازم است که این آیه متنی محوری در همراهی قرآن و اهل بیت علیهم السلام محسوب شده و مهمترین ویژگی اهل بیت(ع) را بیان می‌دارد؛ اما از سویی پراکندگی سخنان موجب گم شدن برخی از مفاهیم اصلی آیه شده و از سوی دیگر با جستجویی گسترده و در اختیارگرفتن همه مواد قابل بهره برداری، می‌توان به نکات تفسیری مهم و نویی دست یافت.
عطایی بازشناسی تفسیری آیه تطهیر با در نظر گرفتن همه دیدگاه ها، آیات مرتبط، روایات و سایر مواد قابل بهره‌برداری همچون مبانی زبان و ادبیات عرب را از ویژگی های این تحقیق برشمرد.
وی گفت: از جمله کارهای نویی که می توان در این تحقیق مدعی شد این است که با وجود آثار مختلفی که در این زمینه وجود دارد، پژوهشی که حاوی همه دیدگاه ها در نظامی جامع باشد یافت نشده است.
یکی از فواید تحقیق
وی اظهار کرد: از سوی دیگر تفاوت ضمیرهای قسمتی از آیه با آیات قبل و بعد، موجب اختلاف دیدگاه‌ها در تعیین مصداق اهل بیت(ع) و مفهوم «اراده» در آیۀ تطهیر شده است.
این محقق اظهار کرد: شیعه به صورت اجماع و با تکیه به روایاتی که از طرق مختلف وارد شده مصداق آیه را 14 معصوم می داند اما اهل سنت افزون بر خمسه طیبه افراد ديگري را نیز مصداق این آیه می‌دانند.
وی ادامه داد: نکته دیگر اختلاف در مورد اراده الهی در این آیه است که اکثر علمای شیعه قائل به اراده تکوینی هستند و اهل سنت قائل به اراده تشریعی هستند.
وی با اشاره به فایده این تحقیق بیان کرد: یکی از بهره‌های پژوهش حاضر شناخت مقام و موقعیت کسانی است که با اراده خود به عالی ترین درجه عصمت و طهارت رسیده اند و می توانند مرجع و الگویی مطمئن در مسائل علمی، دینی و سیاسی جامعه اسلامی باشند.
عطایی بیان کرد: از دیگر فایده مترتب بر این تحقیق پاسخ به این پرسش است که آیا اهل بیت از سهو و نسیان نیز معصوم هستند یا اینکه آنها در امور عادی عاری از خطا نیستند؟. وی ادامه داد: بازپژوهی آیه تطهیر از آن رو لازم است که این آیه متنی محوری در همراهی قرآن و اهل بیت علیهم السلام محسوب شده و مهمترین ویژگی اهل بیت(ع) را بیان می‌دارد؛ اما از سویی پراکندگی سخنان موجب گم شدن برخی از مفاهیم اصلی آیه شده و از سوی دیگر با جستجویی گسترده و در اختیارگرفتن همه مواد قابل بهره برداری، می‌توان به نکات تفسیری مهم و نویی دست یافت.
عطایی بازشناسی تفسیری آیه تطهیر با در نظر گرفتن همه دیدگاه ها، آیات مرتبط، روایات و سایر مواد قابل بهره‌برداری همچون مبانی زبان و ادبیات عرب را از ویژگی های این تحقیق برشمرد.
وی گفت: از جمله کارهای نویی که می توان در این تحقیق مدعی شد این است که با وجود آثار مختلفی که در این زمینه وجود دارد، پژوهشی که حاوی همه دیدگاه ها در نظامی جامع باشد یافت نشده است.
یکی از فواید تحقیق
عطایی عنوان کرد: تعیین مفهوم رجس و طهارت در این آیه از دیگر فواید این تحقیق است تطهیر برای شناخت جایگاه اهل بیت(ع) در قرآن به جهت کشف محدوده حجیت سیره و سخن اهل بیت(ع) همچنین تعیین مفهوم اراده و شناخت مصداقی انسان هایی است که با اراده خود به عالی ترین درجه عصمت و طهارت دست یافته‌اند و به جهت طهارت می‌توانند مرجع مطمئنی در مسائل علمی، دینی و سیاسی جامعه باشند.
محقق و پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه عنوان ادامه داد: این پژوهش دارای دو نوآوری مهم در روش و محتواست و با تتّبعی گسترده همه اقوال موجود و در دسترس را از شیعه و سنی جمع‌آوری، دسته بندی و تحلیل کرده است که چنین جامعیتی در هیچ یک از آثار پیشین، مشاهده نمی شود.
وی با اشاره به نوآوری هاییی از حیث محتوایی تصریح کرد: مراد از اراده در این آیه، اراده تکوینی که فارغ یا نافی تشریع باشد نیست. همچنین اراده تشریعی هم نیست (آنچنان که مفسران فرقین قائل به این دو نظر هستند)؛ بلکه اراده تکوینی در قالب تشریع است همچنین مراد از رجس، فراتر از تمام نقائص، به معنای اختلاط و درآمیختگی خوب و بد و ناپسند است.
معنای اذهاب رجس
محقق و پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه عنوان ادامه داد: این پژوهش دارای دو نوآوری مهم در روش و محتواست و با تتّبعی گسترده همه اقوال موجود و در دسترس را از شیعه و سنی جمع‌آوری، دسته بندی و تحلیل کرده است که چنین جامعیتی در هیچ یک از آثار پیشین، مشاهده نمی شود.
وی با اشاره به نوآوری هاییی از حیث محتوایی تصریح کرد: مراد از اراده در این آیه، اراده تکوینی که فارغ یا نافی تشریع باشد نیست. همچنین اراده تشریعی هم نیست (آنچنان که مفسران فرقین قائل به این دو نظر هستند)؛ بلکه اراده تکوینی در قالب تشریع است همچنین مراد از رجس، فراتر از تمام نقائص، به معنای اختلاط و درآمیختگی خوب و بد و ناپسند است.
معنای اذهاب رجس
محقق پژوهشکده حدیث حوزه بیان کرد: با توجه به نکات ادبی موجود در آیه، معنای دقیق اذهاب رجس، زدودن نیست بلکه به معنای مانع شدن الهی، با اختیار اهل بیت(ع) است.
عطایی اظهار کرد: آیه تطهیر از آیات بحث برانگیز و اختلافی میان مفسران شیعه و سنی است ولی از نوآوری‌های این تحقیق این است که حرف هایی که قبلا هم زده شده بود برای آنها شاهد مثال و موید جمع‌آوری و تکیمل کرده‌ام که همان گونه که در ابتدای بحث نیز عنوان شد مجموعه‌ای که همه جواب‌ها را در یکجا به صورتی جامع گرداورده باشد نبوده و یا من ندیده‌ام.
آمدن آیه ای در میان ایات دیگر دلیلی بر پیوند معنوی نمی شود
عطایی اظهار کرد: آیه تطهیر از آیات بحث برانگیز و اختلافی میان مفسران شیعه و سنی است ولی از نوآوری‌های این تحقیق این است که حرف هایی که قبلا هم زده شده بود برای آنها شاهد مثال و موید جمع‌آوری و تکیمل کرده‌ام که همان گونه که در ابتدای بحث نیز عنوان شد مجموعه‌ای که همه جواب‌ها را در یکجا به صورتی جامع گرداورده باشد نبوده و یا من ندیده‌ام.
آمدن آیه ای در میان ایات دیگر دلیلی بر پیوند معنوی نمی شود
این محقق حوزوی در نتیجه گیری از این بحث گفت: شیعه امامیه به استناد روایات متواتر که در منابع فریقین ذکر شده است مصادیق اهل بیت(ع) را پنج تن آل عبا می داند و تنها واقع شدن یک آیه به دنبال آیه دیگر دلیلی بر وحدت سیاق و پیوند معنوی بین آیات نمی شود تا اینکه بتوان همسران حضرت رسول را هم داخل در اهل بیت دانست.
پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه اظهار کرد: از سوی دیگر مراد از اراده در آیه تطهیر اراده تکوینی است؛ اما نه اراده تکوینی فارغ از تشریع یا اراده نافی تشریع بلکه اراده تکوین در قالب تشریع است. البته این اراده به شکلی نیست که اختیار را از کف معصومین گرفته باشد تا لازمه اش به وجود آمدن جبر باشد بلکه اهل بیت علیهم السلام با اراده و اختیار خود به این مرحله دست یافته‌اند.
معنای رجس
پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه اظهار کرد: از سوی دیگر مراد از اراده در آیه تطهیر اراده تکوینی است؛ اما نه اراده تکوینی فارغ از تشریع یا اراده نافی تشریع بلکه اراده تکوین در قالب تشریع است. البته این اراده به شکلی نیست که اختیار را از کف معصومین گرفته باشد تا لازمه اش به وجود آمدن جبر باشد بلکه اهل بیت علیهم السلام با اراده و اختیار خود به این مرحله دست یافته‌اند.
معنای رجس
وی افزود: برای واژه رجس در متون اسلامی معانی و مصادیق فراوانی یافت می شود که بسیاری از مفسران از همین مصادیق برای رسیدن به معنای رجس در آیه تطهیر مدد گرفته اند در حالی که با توجه به روایات به نظر می رسد معنای متعدد رجس برخاسته از معنای اولیه (لغوی) این کلمه یعنی اختلاط و درهم آمیختگی باشد.
وی افزود: بر این اساس به هر چیزی اعم از عمل، اعتقاد، سخن یا خصلت ظاهری که در نظر عرف، عقل، شرع و طبع ناپسند باشد رجس می گویند؛ چون نوعی اختلاط در آن وجود دارد. حال تفاوتی ندارد در این که برخاسته از سهو و نسیان یا خطا و عمد باشد. همچنین فرقی ندارد که کار حرام و گناه یا مکروه وترک اولی باشد.
این محقق حوزوی گفت: همچنین معنای اذهاب رجس زدودن نیست بلکه مانعیت است؛ به دلیل اینکه واژه «ذهب» هنگامی که علاوه بر همزه باب افعال به حرف جر «عن» نیز متعدی شود، دفع رجس های تحقق نیافته را نیز شامل می شود. از سوی دیگر مفهوم طهارت، تکرار معنای اذهاب رجس نیست بلکه یک معنای ثبوتی و کمالی برای اهل بیت دارد و دلالت بر طهارت ظاهری می کند.
رد دیدگاه مفسران اهل سنت
وی افزود: بر این اساس به هر چیزی اعم از عمل، اعتقاد، سخن یا خصلت ظاهری که در نظر عرف، عقل، شرع و طبع ناپسند باشد رجس می گویند؛ چون نوعی اختلاط در آن وجود دارد. حال تفاوتی ندارد در این که برخاسته از سهو و نسیان یا خطا و عمد باشد. همچنین فرقی ندارد که کار حرام و گناه یا مکروه وترک اولی باشد.
این محقق حوزوی گفت: همچنین معنای اذهاب رجس زدودن نیست بلکه مانعیت است؛ به دلیل اینکه واژه «ذهب» هنگامی که علاوه بر همزه باب افعال به حرف جر «عن» نیز متعدی شود، دفع رجس های تحقق نیافته را نیز شامل می شود. از سوی دیگر مفهوم طهارت، تکرار معنای اذهاب رجس نیست بلکه یک معنای ثبوتی و کمالی برای اهل بیت دارد و دلالت بر طهارت ظاهری می کند.
رد دیدگاه مفسران اهل سنت
این محقق تصریح کرد: یکی از مسایلی که دستاویزی برای برخی مفسران اهل سنت است و آن را در قالب شبهه بیان می کنند این است که به کار رفتن واژه اذهب در اینجا یعنی اینکه آلودگی در وجود این افراد بوده و خداوند آن را از بین برده است و با این وجود چرا شما چرا می گویید ائمه(ع) از هنگام به دنیا آمدن معصوم بوده اند که البته قبلا علمای شیعه جواب هایی به آن داده بودند که اذهاب به معنای دفع است.
وی تاکید کرد: نوآوری من در این تحقیق این بوده که با توجه به ادبیات عرب، اگر اذهاب دو ویژگی داشته باشد یعنی هم به باب افعال برود و هم با حرف جر «عن» متعدی شود به معنای دفع است و در اینجا نیز باید ذهاب را به این معنا به کار برد و مویداتی هم در لغت و روایات و .... برای آن بیان کرده ام.
وی تاکید کرد: نوآوری من در این تحقیق این بوده که با توجه به ادبیات عرب، اگر اذهاب دو ویژگی داشته باشد یعنی هم به باب افعال برود و هم با حرف جر «عن» متعدی شود به معنای دفع است و در اینجا نیز باید ذهاب را به این معنا به کار برد و مویداتی هم در لغت و روایات و .... برای آن بیان کرده ام.
