یادداشت روز/
باید و نبایدهای تدوین نقشه راه بانکداری اسلامی
گروه اقتصاد: توجه به تعیین تکلیف سودهای بانکی، آموزش مردم، استفاده گسترده‌تر از عقود اسلامی و حذف آئین‌نامه‌های داخلی مختلف در نظام بانکی، از مواردی هستند که بدون توجه به آنها تهیه نقشه راه بانکداری اسلامی در کشور به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، بانکداری اسلامی موضوعی است که برای چند دهه ذهن بسیاری از متفکران و اقتصاددانان مسلمان را به خود درگیر کرده است و در جمهوری اسلامی ایران نیز از سال 1362 که قانون عملیات بانکی بدون ربا به تصویب رسید، به یک‌باره کل نظام بانکی از حالت ربوی خارج شد تا زمینه برای تحقق بانکداری اسلامی در کشور فراهم شود و هرچند هنوز هم در مورد غیر ربوی بودن این سیستم چالش‌های بسیاری وجود دارد اما تاریخچه بانکداری اسلامی به سال‌ها قبل از این زمان و به سایر کشورها برمی‌گردد؛ البته این موضوع در برخی از کشورهای غیر اسلامی هم به دلیل جذابیت آن مورد پیگیری واقع شده و می‌شود.
نبود مکانیزم صحیح اجرای قانون عملیات بانکداری بدون ربا
اما از زمان اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا تاکنون مشکلات بسیاری در این زمینه وجود داشته که ناشی از عوامل متعددی از جمله نبود برنامه‌ریزی دقیق و نقشه راهی برای اجرای مناسب قانون بوده است؛ چراکه به باور بسیاری از صاحبنظران، اصل قانون، منافات خاصی با شرع نداشته و بخش اعظم مشکلات به نبود تمهیدات مناسب برای اجرایی شدن قانون و نبود مکانیزم خاصی برای ارتباط صحیح میان بانک و مشتریان برمی‌گردد.
شاید به همین دلیل بود که چندی پیش، ولی‌الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی در پنجمین مراسم بزرگداشت هفته پژوهش و فناوری در بانک مرکزی، بر لزوم تهیه نقشه راه بانکداری تأکید کرد و گفت: پس از تحریم‌ها تدوین نقظه راه برای جهت‌دهی نظام بانکی به ویژه در حوزه بانکداری اسلامی ضروری است.
فواید تهیه نقشه راه بانکداری اسلامی
هرچند مناسب‌تر بود که تدوین این نقشه راه قبل از اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا رخ می‌داد تا ایرادات بعدی که بر این قانون وارد شده و می‌شود به حداقل ممکن می‌رسید اما تدوین نقشه راه بانکداری اسلامی در شرایط کنونی هم خالی از فایده نیست، مخصوصاً در زمانه‌ای که قانون عملیات بانکی بدون ربا توسط دولت و مجلس در حال اصلاح است تهیه و بهره‌گیری از این نقشه راه می‌تواند زمینه کاهش مشکلات و انتقادات بعدی را فراهم کند.
تأکید رئیس کل بانک مرکزی بر تدوین این نقشه راه اگر منجر به اقدام جدی نهادهای مسئول در این زمینه مخصوصاً پژوهشگران دانشگاهی که با بانک مرکزی در ارتباط هستند شود، قطعاً اجرای قانون جدید عملیات بانکی بدون ربا با موفقیت بیشتری همراه شده و این امید در میان دلسوزان به وجود خواهد آمد که شرایط برای حرکت از وضعیت موجود بانکداری ایران به وضعیت مطلوب فراهم است.
لزوم توجه به تعیین تکلیف وضعیت سودهای بانکی
به باور نگارنده برای تدوین این نقشه راه بانکداری اسلامی چند نکته لازم است مورد توجه قرار گیرد که اولین نکته مربوط به نرخ سود بانکی است که در بسیاری از موارد از جانب مشتریان با ربا یکسان انگاشته شده و زمینه برای انتقادات بعدی را فراهم می‌کند و هر چند سودهای کنونی در نظام بانکی ایران براساس عقودی انجام می‌شود که منافاتی با شرع ندارد اما وجود نرخ سود ثابت و علی‌الحساب در نظام بانکی ایران به چالشی جدی تبدیل شده که باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود.
البته نکته حائز اهمیتی که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد این است که به موضوع ناهماهنگی نرخ سود تسهیلات و سپرده‌ها در نظام بانکی ایران توجه شود؛ چراکه اکنون ارائه تسهیلات از جانب بانک‌ها در بسیاری از موارد به ظاهر بر اساس مشارکت بوده و صرفاً ظاهری شرعی دارد و بانک مسئولیتی در قبال عواقب بعدی سرمایه‌گذاری با این تسهلات احساس نمی‌کند؛ بنابراین باید برای این موضوع هم چاره‌ای اندیشیده شود.
لزوم توجه به استفاده گسترده‌تر از عقود اسلامی
نکته دیگری که در تدوین این نقشه راه بانکداری اسلامی باید مورد توجه قرار گیرد توجه به استفاده گسترده‌تر از عقود اسلامی همانند استصناع، مرابحه و سایر عقودی است که در بانکداری اسلامی ایران تاکنون مورد توجه جدی نبوده‌اند و می‌توان با استفاده گسترده‌تر از این عقود، زمینه برای اجرای مناسب‌تر بانکداری اسلامی و کاهش انتقادات را فراهم کرد.
نکته سومی که می‌تواند به اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا کمک کند حذف بوروکراسی گسترده‌ای است که اکنون بر نظام بانکی ایران سایه افکنده است و متأسفانه از طریق همین دستگاه گسترده و آئین‌نامه‌های داخلی بانک‌ها زمینه برای اقدامات خلاف شرع و خلاف قانون از جانب نظام بانکی فراهم می‌شود که بدون حذف این مورد هم نمی‌توان به تحقق بانکداری اسلامی امیدوار بود و این هم نکته‌ای است که باید در تدوین این نقشه راه بانکداری اسلامی مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت آموزش مردم و کارکنان بانک‌ها
نکته بسیار مهم دیگر که توجه به آن در نظام بانکی ایران ضروری به نظر می‌رسد توجه به آموزش مردم و مخصوصاً کارمندان نظام بانکی است که متأسفانه تجربه و اطلاعات کافی در مورد بانکداری اسلامی ندارند و در نتیجه در اجرای بسیاری از عقود شائبه اقدامات غیر شرعی پدید می‌آید.
هرچند موارد مهم دیگری از جمله توجه به شیوه‌های نوین و به روز اعطای تسهیلات در نظام بانکی همانند سایر کشورهای دنیا از جمله استفاده از کارت‌های اعتباری، اندیشیدن تمهیداتی برای کاهش معوقات بانکی، کاهش فعالیت تجاری بانک‌ها و مواردی از این قبیل باید در تدوین این نقشه راه مورد توجه قرار گیرند اما نکات اصلی که پیش‌تر به آنها اشاره شد، مهم‌ترین مواردی هستند که بدون توجه به آنها تحقق بانکداری اسلامی در ایران با چالش‌های جدی مواجه خواهد شد.
اکبر ابراهیمی
نبود مکانیزم صحیح اجرای قانون عملیات بانکداری بدون ربا
اما از زمان اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا تاکنون مشکلات بسیاری در این زمینه وجود داشته که ناشی از عوامل متعددی از جمله نبود برنامه‌ریزی دقیق و نقشه راهی برای اجرای مناسب قانون بوده است؛ چراکه به باور بسیاری از صاحبنظران، اصل قانون، منافات خاصی با شرع نداشته و بخش اعظم مشکلات به نبود تمهیدات مناسب برای اجرایی شدن قانون و نبود مکانیزم خاصی برای ارتباط صحیح میان بانک و مشتریان برمی‌گردد.
شاید به همین دلیل بود که چندی پیش، ولی‌الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی در پنجمین مراسم بزرگداشت هفته پژوهش و فناوری در بانک مرکزی، بر لزوم تهیه نقشه راه بانکداری تأکید کرد و گفت: پس از تحریم‌ها تدوین نقظه راه برای جهت‌دهی نظام بانکی به ویژه در حوزه بانکداری اسلامی ضروری است.
فواید تهیه نقشه راه بانکداری اسلامی
هرچند مناسب‌تر بود که تدوین این نقشه راه قبل از اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا رخ می‌داد تا ایرادات بعدی که بر این قانون وارد شده و می‌شود به حداقل ممکن می‌رسید اما تدوین نقشه راه بانکداری اسلامی در شرایط کنونی هم خالی از فایده نیست، مخصوصاً در زمانه‌ای که قانون عملیات بانکی بدون ربا توسط دولت و مجلس در حال اصلاح است تهیه و بهره‌گیری از این نقشه راه می‌تواند زمینه کاهش مشکلات و انتقادات بعدی را فراهم کند.
تأکید رئیس کل بانک مرکزی بر تدوین این نقشه راه اگر منجر به اقدام جدی نهادهای مسئول در این زمینه مخصوصاً پژوهشگران دانشگاهی که با بانک مرکزی در ارتباط هستند شود، قطعاً اجرای قانون جدید عملیات بانکی بدون ربا با موفقیت بیشتری همراه شده و این امید در میان دلسوزان به وجود خواهد آمد که شرایط برای حرکت از وضعیت موجود بانکداری ایران به وضعیت مطلوب فراهم است.
لزوم توجه به تعیین تکلیف وضعیت سودهای بانکی
به باور نگارنده برای تدوین این نقشه راه بانکداری اسلامی چند نکته لازم است مورد توجه قرار گیرد که اولین نکته مربوط به نرخ سود بانکی است که در بسیاری از موارد از جانب مشتریان با ربا یکسان انگاشته شده و زمینه برای انتقادات بعدی را فراهم می‌کند و هر چند سودهای کنونی در نظام بانکی ایران براساس عقودی انجام می‌شود که منافاتی با شرع ندارد اما وجود نرخ سود ثابت و علی‌الحساب در نظام بانکی ایران به چالشی جدی تبدیل شده که باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود.
البته نکته حائز اهمیتی که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد این است که به موضوع ناهماهنگی نرخ سود تسهیلات و سپرده‌ها در نظام بانکی ایران توجه شود؛ چراکه اکنون ارائه تسهیلات از جانب بانک‌ها در بسیاری از موارد به ظاهر بر اساس مشارکت بوده و صرفاً ظاهری شرعی دارد و بانک مسئولیتی در قبال عواقب بعدی سرمایه‌گذاری با این تسهلات احساس نمی‌کند؛ بنابراین باید برای این موضوع هم چاره‌ای اندیشیده شود.
لزوم توجه به استفاده گسترده‌تر از عقود اسلامی
نکته دیگری که در تدوین این نقشه راه بانکداری اسلامی باید مورد توجه قرار گیرد توجه به استفاده گسترده‌تر از عقود اسلامی همانند استصناع، مرابحه و سایر عقودی است که در بانکداری اسلامی ایران تاکنون مورد توجه جدی نبوده‌اند و می‌توان با استفاده گسترده‌تر از این عقود، زمینه برای اجرای مناسب‌تر بانکداری اسلامی و کاهش انتقادات را فراهم کرد.
نکته سومی که می‌تواند به اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا کمک کند حذف بوروکراسی گسترده‌ای است که اکنون بر نظام بانکی ایران سایه افکنده است و متأسفانه از طریق همین دستگاه گسترده و آئین‌نامه‌های داخلی بانک‌ها زمینه برای اقدامات خلاف شرع و خلاف قانون از جانب نظام بانکی فراهم می‌شود که بدون حذف این مورد هم نمی‌توان به تحقق بانکداری اسلامی امیدوار بود و این هم نکته‌ای است که باید در تدوین این نقشه راه بانکداری اسلامی مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت آموزش مردم و کارکنان بانک‌ها
نکته بسیار مهم دیگر که توجه به آن در نظام بانکی ایران ضروری به نظر می‌رسد توجه به آموزش مردم و مخصوصاً کارمندان نظام بانکی است که متأسفانه تجربه و اطلاعات کافی در مورد بانکداری اسلامی ندارند و در نتیجه در اجرای بسیاری از عقود شائبه اقدامات غیر شرعی پدید می‌آید.
هرچند موارد مهم دیگری از جمله توجه به شیوه‌های نوین و به روز اعطای تسهیلات در نظام بانکی همانند سایر کشورهای دنیا از جمله استفاده از کارت‌های اعتباری، اندیشیدن تمهیداتی برای کاهش معوقات بانکی، کاهش فعالیت تجاری بانک‌ها و مواردی از این قبیل باید در تدوین این نقشه راه مورد توجه قرار گیرند اما نکات اصلی که پیش‌تر به آنها اشاره شد، مهم‌ترین مواردی هستند که بدون توجه به آنها تحقق بانکداری اسلامی در ایران با چالش‌های جدی مواجه خواهد شد.
اکبر ابراهیمی
