شحات؛ صاحب سبکی متمایز یا مقلد

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، استاد شحات محمد انور، قاری بنام مصری بسیار مورد توجه قاریان نوجوان و جوان کشورمان قرار گرفت. غلامرضا شاه‌میوه درباره صوت و تکنیک‌های شحات انور چنین می‌گوید: اگر بخواهیم ویژگی‌های سبک شحات انور را به‌طور خلاصه و البته نه به‌صورت کاملاً فنی و موشکافانه بررسی کنیم که برای همگان قابل فهم باشد، چند نکته در سبک ایشان وجود دارد که اولاً اینکه سرعت تلاوت شحات و ویژگی‌هایی که در صدای ایشان وجود دارد، نوعی همگونی ایجاد کرده و منجر به یک طمأنینه و وقاری در سبک ایشان شده که این در قراء قبل از شحات، کمتر سابقه داشت، به‌گونه‌ای که زنگ صدای ایشان در پرده‌های بم و انعطافی که در صدای ایشان وجود داشت، با سرعتی که در تلاوت خود و دوری که در تلاوتش ارائه می‌کند به‌خوبی عجین شده و آرامش بسیار خوبی را به شنونده القا می‌کند.

وی ادامه داد: اتفاقاً این طمأنینه، وقار و آرامشی که در سبک شحات وجود دارد، حتی در سکنات و رفتار ایشان هم موجود است و آن‌هایی که از نزدیک با مرحوم شحات در ارتباط بودند و بنده نیز این افتخار را داشتم که در سال‌های مختلف چند مرتبه هر بار دو یا سه روز محضر ایشان را درک کردم این وقاری که در سبک، صدا و لحن ایشان وجود دارد، در رفتار، سکنات و منش ایشان هم به‌خوبی احساس می‌کردم و این یکی از مهمترین ممیزات لحنی ایشان است.

شاه‌میوه در ادامه اظهار کرد: دومین موضوعی که در مورد سبک وی قابل ذکر است، این است که گرچه بسیاری معتقدند که سبک شحات از برخی قراء قبل از او مانند زناتی و احمد شبیب أخذ شده اما من معتقدم که همان‌گونه‌ای که در سبک خانوادگی منشاوی‌ها، محمد صدیق، تحول ایجاد کرد و این سبک را از برادر یا پدرش متمایز کرد، شحات نیز سبکی را ایجاد کرد که نمی‌توان گفت کاملاً برگرفته از قراء قبل از خود است، گرچه مشابهت‌هایی وجود دارد.

وی افزود:‌ بنابر این سبک شحات، دارای ویژگی‌های خاص خود است، گرچه همه این‌ها متعلق به مکتب شرقیه است که قاریانی مانند متولی عبدالعال، اللیثی، طاروطی و بسیاری از این‌ها متعلق به مکتب شرقیه یعنی استان شرقیه هستند، اما واقعاً نکاتی در لحن شحات و سبک وی وجود دارد که کاملاً سبک وی را متمایز می‌کند.

مدرس و داور بین‌المللی قرآن اظهار کرد: یکی از مواردی که می‌توان گفت که واقعاً در قراء مشابه وی کمتر دیده شده و در این سبک به وفور یافت می‌شود، ابداع و خلق قفلاتی است که پیش از خود شحات و قبل از او شاهد آن نیستیم. قفله در واقع، حالت پایانی یک آهنگ را می‌گویند که قاری در این بخش‌ها، ابداعاتی ایجاد می‌کند که برای مثال فلان نوع پایان دادن در بیات یا در نهاوند را به نام خود ثبت می‌کند.

شاه‌میوه افزود: ما در تاریخ قرائت منغومه یعنی قرائتی که با سبک و با لحن و صوت خوانده می‌شود، قفله‌های زیادی را داریم که به نام قراء هر دوره‌ای ثبت شده است؛ مثلاً نوع قفله‌ای که در مقام رست، توسط کامل یوسف البهتیمی اجرا شده با مصطفی اسماعیل متفاوت است. در این قفله‌ها، ویژگی‌ها و ابداعاتی وجود دارد که برای مثال اگر کسی این قفله‌ها را تقلید کند، همگان می‌فهمند که این ابداع مثلاً برای مصطفی اسماعیل است یا کامل یوسف یا شخص دیگر.

استاد شحات، قفله‌های مختص به خود دارد

وی تصریح کرد: در این شرایط، شحات انور خود قفله‌هایی را ایجاد کرد که تا پیش از او هیچ نمونه‌ای در بین قراء مصری نداشت و از این جهت، می‌توانیم از شحات به عنوان یکی از مبدعان طراز اول در زمینه قرائت مصر نام ببریم. همچنین، نکته بعدی وارد کردن برخی از نغمات جدید در تلاوت بود که یا پیش از شحات کمتر اجرا شده بود و یا اینکه اصلاً اجرا نشده بود. برای مثال مقام ماهور که یکی از مقاماتی است که در واقع در فضای مقام راست خوانده می‌شود که جنس بالای این مقام عجم و جنس پائین آن رست است و در جاهایی شاهد هستیم که شحات برای اولین‌بار این مقام را در تلاوت وارد کرد. همچنین، نوع بیاتی که ارائه می‌کند، تقریباً با بیات‌هایی در قراء ماقبل او مشاهده می‌کنیم، متفاوت است.

شاه‌میوه ادامه داد: از جمله ویژگی‌های دیگر سبک شحات استفاده از تحریرها در فضاهایی است که وقتی که انسان به آن گوش فرامی‌دهد، نغمه‌ای را از شحات احساس می‌کند که در آن، تحریرها واقعاً با فضای نغمه عجین شده و اگر تحریر را از آن نقطه که در آن لحن، اجرا می‌کند، برداریم، مانند این است که گویی خلأیی در لحن ایجاد شده است در حالیکه برخی از قراء از تحریر زیاد استفاده کرده و این تحریرها را در هر موضعی از نغمه اجرا می‌کنند؛ به‌‌ طوریکه نبود تحریرها ضربه‌ای به اصل نغمه نمی‌زند، ولی شحات و برخی از قراء دیگر مانند عبدالعزیز حصان دقیقاً به‌صورت هدفمند و با تدبیر از تحریرها استفاده می‌کنند به‌گونه‌ای که انساس، احساس خیلی خوب و بهتری از شنیدن تلاوت‌ها دارد.

وی افزود: ولی مورد مخالف این قضیه هم این است که برخی از قراء مشهور مصری از ابتدای یک نغمه تا پایان آن به تحریر دادن می‌پردازند و آنقدر از این کار به صورت افراطی استفاده می‌کنند که ارزش این تحریرها در تلاوت کمرنگ می‌شود، مثل تحریرهایی که هاشم هیبه یا طبلاوی و امثال این‌ها استفاده می‌کنند که این تحریرها جزء تحریرهایی است که تنها به پشتوانه صدای خوش اجرا می‌شود نه تحریرهایی که با تدبیر و تدبر اجرا می‌شود.

مدرس و داور بین‌المللی قرآن در ادامه سخنان خود بیان کرد:‌ در مورد بحث توجه به معانی در تلاوت مرحوم شحات، البته برای اینکه یک قاری تلاوت خود را به عنوان تلاوت معناگرایانه ارائه کند، عرصه‌های مختلفی وجود دارد و یکی از این کارها می‌تواند فن مواکبه باشد که همان استفاده از پرده‌های مختلف براساس مفاهیمی است که در اختیار قاری در آن صفحه‌ای که تلاوت می‌کند قرار دارد یا در جمله‌بندی‌های لحنی در دل یک لحن یا یک ردیف قرآنی است که در تلاوت برخی از قراء بزرگی مثل مرحوم مصطفی اسماعیل به وفور یافت می‌شود.

وی گفت: اگر بخواهیم شحات را در مقایسه با این قراء در نظر بگیریم، شاید بتوان گفت که از نظر معناگرایی در درجه دوم قرار می‌گیرد به خاطر اینکه در پاره‌ای از جاها اشاراتی که در بحث مواکبه یا جمله‌بندی‌های قرآنی که در تلاوت قراء قبل از وی دیده می‌شود کمتر در تلاوت شحات وجود دارد، اما در عین حال، برخی از فنونی که برای القای معانی باید توسط قاری به کار گرفته بشود در تلاوت شحات نیز دیده می‌شود؛ از جمله این فنون استفاده از مقامات متناسب با معانی است، مثلاً وقتی سوره طه را تلاوت می‌کند، آنجایی که به داستان حضرت موسی(ع) و برادرش هارون می‌رسد که خداوند به ایشان امر می‌کند که بروید نزد فرعون و ابلاغ وحی کنید، ایشان از مقام بیات و نهاوند به صورت توأم استفاده کرده و آن جمله‌ای که این دو به خداوند متعال عرض می‌کنند که «قَالَا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ» کلمه نخاف را اگر دقت داشته باشیم این کلمه را که شحات با این مقام اجرا می‌کند، دقیقاً حس بیان این دو نفر را القاء می‌کند که خدایا ما می‌ترسیم که فرعون بر ما طغیان کند و سخت بگیرد.

وجوه معناگرایی در تلاوت استاد شحات

شاه‌میوه افزود: این‌ مثال‌ها، یکی از وجوه معناگرایی در تلاوت شحات است یعنی استفاده مناسب از مقامات و نغمات درواقع زیرشاخه‌های یک مقام که به اصطلاح مشتقات آن مقام است و استفاده متناسب از این‌ها در قصه‌های قرآن یا در بخشی از مفاهیم که نیاز به استفاده از این‌گونه مقامات دارد نیز از وجوه معناگرایانه شحات است. نکته دیگر تکرارهای شحات در برخی از جملات مثلاً در مقام سه‌گاه که در سه پرده مختلف یک کلمه را تکرار می‌کند و این نیز ضمن اینکه برای مخاطب تنوع سمعی و نغمی ایجاد می‌کند، بیشتر دارای رویکرد معنایی است.

وی در پایان سخنان خود در این زمینه بیان کرد: می‌توان گفت که شحات از همه این موارد استفاده کرد برای اینکه بتواند تصویر زیباتری از آیات قرآن را در ذهن شنونده و مخاطب خود ترسیم کند که این امر یکی از وجوه متمایز سبک ایشان است.