در نشستی عنوان شد؛
اعتماد مولفان کتب اربعه به راویان؛ مهمترین علت ارسال اسناد شیعی روایات پیامبر(ص)
گروه حوزه‌های علمیه: در نشست علمی «چرایی ارسال اسناد شیعی روایات پیامبر(ص) در کتب اربعه شیعی» عنوان شد که اعتماد به راوی و وثاقت آنان نزد پدیدآورندگان کتب اربعه، علت اصلی چرایی ارسال اسناد شیعی روایات پیامبر است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین علی فرهمندیان، محقق و پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه امروز 11 اردیبهشت در نشست «چرایی ارسال اسناد شیعی روایات پیامبر(ص) در کتب اربعه شیعی» در پژوهشکده حدیث حوزه گفت: احادیث معصومان(ع) در کتب اربعه، به شکل‌های گوناگونی ثبت شده است؛ یکی از این گونه‌ها، اسنادی است که راوی غیر معاصر معصوم، به صورت «مرسل» آن را نقل کرده باشد.
وی ادامه داد: ارسال در اسناد روایات پیامبر اکرم(ص) نسبت به معصومان دیگر بیشتر است که تابع علت‌های گوناگونی است که با نگاهی به طبقۀ روات، قرائن تاریخی، موضوع‌شناسی احادیث و محتوای روایات و ارائه دلایل می‌توان به بحث چرایی این ارسال پی برد.
فرهمندیان با اشاره به دلایل خود در این عرصه بیان کرد: ارسال اسناد از جانب صاحبان کتب اربعه، ارسال اسناد از جانب راوی اول متصل به پیامبر و ارسال اسناد از جانب عامل‌های خارجی مهمترین عللی هستند که در قالب مقاله‌ای به آنها پرداخته‌ام.
اعتماد صاحبان کتب اربعه به راویان
این پژوهشگر با اشاره به ارسال اسناد از جانب صاحبان کتب اربعه گفت: بررسی اسناد مرسل شیعی احادیث پیامبر(ص) در کتب اربعه و شناخت راویان این اسناد و محتوای روایات نشان می‌دهد، گاهی ارسال در سند از سوی صاحبان کتب اربعه است که به دلایل مختلفی صورت گرفته، از جمله اعتماد به راوی صاحب کتاب است.
وی اظهار کرد: یکی از روش‌های محدثان متقدم در قبول یا ردّ حدیث، بر اساس منبع مکتوب بوده است. این روش سبب می‌شد محدثان گذشته برای انتخاب حدیث، به منابع معتبری که از اساتید و مشایخ خود دریافت و در محضرش قرائت و استنساخ کرده‌اند، رجوع کنند و کتاب حدیثی خود را بنگارند و این سبک در مسلک صاحبان کتب اربعه نیز مشهود است. آنان در نقل سند روایت، به رواتی که دارای مکتوبات حدیثی بوده، بسنده کرده و به راوی نویسندۀ کتاب اعتماد کرده‌اند.
فرهمندیان تصریح کرد: ذکر روایت مرسل به جهت رفع تعارض آن با دیگر روایات همسو از دیگر دلایل ارسال است؛ ممکن است راوی اول روایت پیامبر(ص) امامی و ثقه باشد، اما روایتی که ذکر کرده است با روایت دیگر در همین موضوع، تعارض داشته باشد. در این صورت، کتب اربعه فقط به جهت رفع تعارض، روایت پیامبر را ذکر کرده‌اند و ذکر سند را لازم نداسته‌اند.
وی، ذکر شدن مشایخ راوی اول تا امام معصوم در روایات دیگر و ذکر شدن مشایخ راوی اول تا پیامبر(ص) را از دیگر دلایل برشمرد و بیان کرد: ممکن است مؤلفان کتب اربعه به دلیل ذکر کردن مشیخه روای اول در کتاب دیگر خود، از ذکر مجدد آن در کتاب حاضر خودداری کرده‌اند.
این محقق حوزه احراز صحت متن روایت نزد صاحبان کتب اربعه و اعتبار راوی اول به جهت اصحاب اجماع و یا از مشایخ ثقات بودن را از دیگر دلایل عنوان و اظهار کرد: احتمال می‌رود صاحبان کتب اربعه در نقل سند، وقتی به اصحاب اجماع و یا مشایخ ثقات رسیده‌اند، با اعتماد به این گروه از راویان، سند را ادامه نداده‌اند.
فرهمندیان، ارسال اسناد از جانب راویان اول و ناظر بودن متون برخی روایت‌ها بر فعل پیامبر(ص) را از جمله دلایل ارسال سند برشمرد و گفت: در بررسی انجام شده، همۀ روایت‌هایی که ناظر بر فعل پیامبر است، انقطاع سندی دارند. احتمال می‌رود، راویان به جای این‌که فعل پیامبر اکرم (ص) را از طریق مشایخ خود یا امام معصوم(ع) نقل کنند، مستقیماً و بدون ذکر واسطه جریان اتفاق افتاده در زمان پیغمبر را نقل کرده‌اند. ممکن است این نوع بیان راویان، بیشتر در مقام خطابه و یا آوردن شاهد و مؤید مطلب باشد.
وی با اشاره به بیان سبب صدور روایت اظهار کرد: محتوای روایت برخی راویان در نقل روایت پیامبر(ص) بیان سبب صدور است. «سبب ورود حديث، يعنى زمينهاى كه موجب شده است تا معصوم سخن بگويد و حكمى را بيان و مسئلهاى را طرح يا ردّ و انكار كند و يا حتى كارى را انجام دهد»؛ ممکن است راوی اول (راوی متصل به پیامبر صلی الله علیه و آله) یا صاحبان کتب اربعه در این مقام، لزومی در ذکر سند کامل ندیده‌اند.
عوامل خارجی اسناد ارسال
فرهمندیان ارسال اسناد از جانب عوامل خارجی را از جمله دلایل ارسال اسناد برشمرد و ادامه داد: ارسال اسناد روایات پیامبر(ص) گاهی عامل‌های خارج از متصدیان کتاب و روایت دارد. عوامل طبیعی یا بشری، عمدی یا غیر عمدی از علت‌های ارسال سند روایت است که از جمله آن اختلاف نسخ است.
وی افزود: گاهی سند روایت در نسخه‌ای متصل به معصوم ذکر شده، اما در نسخۀ دیگر به دلیل اشتباه از سوی نسخه‌نویس، نام معصوم نوشته نشده است که در این صورت، انفصال سند از سوی مؤلف کتاب نیست، همچنین از بین رفتن اسناد می‌تواند از دیگر دلایل باشد.
وی ادامه داد: ارسال در اسناد روایات پیامبر اکرم(ص) نسبت به معصومان دیگر بیشتر است که تابع علت‌های گوناگونی است که با نگاهی به طبقۀ روات، قرائن تاریخی، موضوع‌شناسی احادیث و محتوای روایات و ارائه دلایل می‌توان به بحث چرایی این ارسال پی برد.
فرهمندیان با اشاره به دلایل خود در این عرصه بیان کرد: ارسال اسناد از جانب صاحبان کتب اربعه، ارسال اسناد از جانب راوی اول متصل به پیامبر و ارسال اسناد از جانب عامل‌های خارجی مهمترین عللی هستند که در قالب مقاله‌ای به آنها پرداخته‌ام.
اعتماد صاحبان کتب اربعه به راویان
این پژوهشگر با اشاره به ارسال اسناد از جانب صاحبان کتب اربعه گفت: بررسی اسناد مرسل شیعی احادیث پیامبر(ص) در کتب اربعه و شناخت راویان این اسناد و محتوای روایات نشان می‌دهد، گاهی ارسال در سند از سوی صاحبان کتب اربعه است که به دلایل مختلفی صورت گرفته، از جمله اعتماد به راوی صاحب کتاب است.
وی اظهار کرد: یکی از روش‌های محدثان متقدم در قبول یا ردّ حدیث، بر اساس منبع مکتوب بوده است. این روش سبب می‌شد محدثان گذشته برای انتخاب حدیث، به منابع معتبری که از اساتید و مشایخ خود دریافت و در محضرش قرائت و استنساخ کرده‌اند، رجوع کنند و کتاب حدیثی خود را بنگارند و این سبک در مسلک صاحبان کتب اربعه نیز مشهود است. آنان در نقل سند روایت، به رواتی که دارای مکتوبات حدیثی بوده، بسنده کرده و به راوی نویسندۀ کتاب اعتماد کرده‌اند.
فرهمندیان تصریح کرد: ذکر روایت مرسل به جهت رفع تعارض آن با دیگر روایات همسو از دیگر دلایل ارسال است؛ ممکن است راوی اول روایت پیامبر(ص) امامی و ثقه باشد، اما روایتی که ذکر کرده است با روایت دیگر در همین موضوع، تعارض داشته باشد. در این صورت، کتب اربعه فقط به جهت رفع تعارض، روایت پیامبر را ذکر کرده‌اند و ذکر سند را لازم نداسته‌اند.
وی، ذکر شدن مشایخ راوی اول تا امام معصوم در روایات دیگر و ذکر شدن مشایخ راوی اول تا پیامبر(ص) را از دیگر دلایل برشمرد و بیان کرد: ممکن است مؤلفان کتب اربعه به دلیل ذکر کردن مشیخه روای اول در کتاب دیگر خود، از ذکر مجدد آن در کتاب حاضر خودداری کرده‌اند.
این محقق حوزه احراز صحت متن روایت نزد صاحبان کتب اربعه و اعتبار راوی اول به جهت اصحاب اجماع و یا از مشایخ ثقات بودن را از دیگر دلایل عنوان و اظهار کرد: احتمال می‌رود صاحبان کتب اربعه در نقل سند، وقتی به اصحاب اجماع و یا مشایخ ثقات رسیده‌اند، با اعتماد به این گروه از راویان، سند را ادامه نداده‌اند.
فرهمندیان، ارسال اسناد از جانب راویان اول و ناظر بودن متون برخی روایت‌ها بر فعل پیامبر(ص) را از جمله دلایل ارسال سند برشمرد و گفت: در بررسی انجام شده، همۀ روایت‌هایی که ناظر بر فعل پیامبر است، انقطاع سندی دارند. احتمال می‌رود، راویان به جای این‌که فعل پیامبر اکرم (ص) را از طریق مشایخ خود یا امام معصوم(ع) نقل کنند، مستقیماً و بدون ذکر واسطه جریان اتفاق افتاده در زمان پیغمبر را نقل کرده‌اند. ممکن است این نوع بیان راویان، بیشتر در مقام خطابه و یا آوردن شاهد و مؤید مطلب باشد.
وی با اشاره به بیان سبب صدور روایت اظهار کرد: محتوای روایت برخی راویان در نقل روایت پیامبر(ص) بیان سبب صدور است. «سبب ورود حديث، يعنى زمينهاى كه موجب شده است تا معصوم سخن بگويد و حكمى را بيان و مسئلهاى را طرح يا ردّ و انكار كند و يا حتى كارى را انجام دهد»؛ ممکن است راوی اول (راوی متصل به پیامبر صلی الله علیه و آله) یا صاحبان کتب اربعه در این مقام، لزومی در ذکر سند کامل ندیده‌اند.
عوامل خارجی اسناد ارسال
فرهمندیان ارسال اسناد از جانب عوامل خارجی را از جمله دلایل ارسال اسناد برشمرد و ادامه داد: ارسال اسناد روایات پیامبر(ص) گاهی عامل‌های خارج از متصدیان کتاب و روایت دارد. عوامل طبیعی یا بشری، عمدی یا غیر عمدی از علت‌های ارسال سند روایت است که از جمله آن اختلاف نسخ است.
وی افزود: گاهی سند روایت در نسخه‌ای متصل به معصوم ذکر شده، اما در نسخۀ دیگر به دلیل اشتباه از سوی نسخه‌نویس، نام معصوم نوشته نشده است که در این صورت، انفصال سند از سوی مؤلف کتاب نیست، همچنین از بین رفتن اسناد می‌تواند از دیگر دلایل باشد.
فرهمندیان اظهار کرد: برخی اسناد ممکن است به سبب عوامل طبیعی، مانند موریانه و رطوبت از بین رفته باشند. این امر موجب می‌شود روای اول و یا شاگردانش، روایات پیامبر(ص) را از حفظ بیان کنند.
وی تاکید کرد: یکی از مهمترین نتایج این بحث، اعتماد مؤلفان کتب اربعه به این نوع اسناد است، زیرا برخی راویان احادیث پیامبر(ص) از نگاه علمای رجال مجهول هستند و حتی در کتب رجالی متقدم توصیفی دربارۀ آنان نیست؛ بنابراین با در نظر گرفتن علت‌های مذکور، فقط اعتماد به راوی و وثاقت آنان نزد پدیدآورندگان کتب اربعه، علت اصلی چرایی ارسال اسناد شیعی روایات پیامبر است.
فرهمندیان گفت: ملاک و مبنای صاحبان کتب اربعه در انتخاب برخی روایت، اعتماد کامل و همه‌جانبه به راوی نبوده، بلکه تنها یک یا چند ویژگی که اعتماد نسبی را ایجاد کند، کافی بوده است.
در ادامه این نشست، حاضران به نقد ساختاری و محتوایی پرداختند که چکیده خوب، عدم استاندارد بودن چکیده، گویا نبودن ضرورت تحقیق، پیچیدگی در عبارت‌پردازی و نامفهوم بودن تعریف مرسل، عبارت‌پردازی تحکمی در متن و محتوا، اشکالات ویرایشی، عدم ساختار مناسب مقمه، لزوم طرح سؤالات اصلی و فرعی در مقدمه از جمله مهمترین نکات مثبت و منفی این مقاله عنوان شد. اضافه بودن برخی مطالب در نتیجه، پراکنده کاری در نتیجه و لزوم حذف برخی عبارات، پرداختن به گونه شناسی روایات از دیگر نکات مثبت و منفی این مقاله برشمرده شد.
یادآور می‌شود، حجج اسلام قربانی، خویی، محققیان و حسنی به نقد مطالب ارایه شده توسط ارایه‌دهنده این بحث پرداختند.
وی تاکید کرد: یکی از مهمترین نتایج این بحث، اعتماد مؤلفان کتب اربعه به این نوع اسناد است، زیرا برخی راویان احادیث پیامبر(ص) از نگاه علمای رجال مجهول هستند و حتی در کتب رجالی متقدم توصیفی دربارۀ آنان نیست؛ بنابراین با در نظر گرفتن علت‌های مذکور، فقط اعتماد به راوی و وثاقت آنان نزد پدیدآورندگان کتب اربعه، علت اصلی چرایی ارسال اسناد شیعی روایات پیامبر است.
فرهمندیان گفت: ملاک و مبنای صاحبان کتب اربعه در انتخاب برخی روایت، اعتماد کامل و همه‌جانبه به راوی نبوده، بلکه تنها یک یا چند ویژگی که اعتماد نسبی را ایجاد کند، کافی بوده است.
در ادامه این نشست، حاضران به نقد ساختاری و محتوایی پرداختند که چکیده خوب، عدم استاندارد بودن چکیده، گویا نبودن ضرورت تحقیق، پیچیدگی در عبارت‌پردازی و نامفهوم بودن تعریف مرسل، عبارت‌پردازی تحکمی در متن و محتوا، اشکالات ویرایشی، عدم ساختار مناسب مقمه، لزوم طرح سؤالات اصلی و فرعی در مقدمه از جمله مهمترین نکات مثبت و منفی این مقاله عنوان شد. اضافه بودن برخی مطالب در نتیجه، پراکنده کاری در نتیجه و لزوم حذف برخی عبارات، پرداختن به گونه شناسی روایات از دیگر نکات مثبت و منفی این مقاله برشمرده شد.
یادآور می‌شود، حجج اسلام قربانی، خویی، محققیان و حسنی به نقد مطالب ارایه شده توسط ارایه‌دهنده این بحث پرداختند.
